Tolkien, a II wojna światowa

Przeczytałem kiedyś komentarz jakoby wojna opisana we Władcy Pierścieni była tolkienowską wersją II wojny światowej. Nieprawda. Tolkien wielokrotnie zaprzeczał tej tezie, ba nawet napisał o tym w PRZEDMOWIE do Bractwa Pierścienia. Przytoczę odpowiedni fragment:

Co do ukrytego znaczenia czy przesłania – nie zamierzałem zawrzeć niczego takiego w niniejszej historii, która nie jest ani alegoryczna, ani aluzyjna. Rozrastając się, zapuszczała korzenie w przeszłość i wypuszczała niespodziewane gałęzie, ale zasadniczy jej temat wyznaczony był od chwili, gdy łącznikiem pomiędzy nią a Hobbitem uczyniłem Pierścień. Jeden z najważniejszych rozdziałów, Cień przeszłości, należy do najstarszych fragmentów. Napisałem go na długo przedtem, zanim wydarzenia roku 1939 cieniem nieuniknionej katastrofy zaczęły się kłaść na przyszłość, i nawet gdyby tej katastrofy udało się jakimś cudem uniknąć, opowiadane przeze mnie wydarzenia potoczyłyby się mniej więcej tak samo. Źródłem narracji jest to, z czym od dawna się nosiłem (a częściowo nawet spisałem), natomiast wybuch wojny w roku 1939 i późniejszy jej przebieg miały tutaj wpływ niewielki lub zgoła żaden.

Działania w rzeczywistej wojnie i jej finał nie przypominają wojny z mojej legendy. Gdyby dyktowały one rozwój tej ostatniej, to najpewniej Pierścień zostałby zdobyty i wykorzystany przeciw Sauronowi, którego by ujarzmiono, a nie unicestwiono, natomiast Barad-dûr byłby okupowany, nie zaś zniszczony (tak jak okupowano Berlin, nie burząc go). Saruman, nie zdobywszy Pierścienia, pośród zamętu i podstępów odnalazłby w Mordorze brakujące elementy swojej wiedzy o Pierścieniach i po niedługim czasie stworzyłby własny Wielki Pierścień, dzięki któremu mógłby się zmierzyć z samozwańczym Panem Śródziemia. Obie strony konfliktu nienawidziłyby hobbitów i pogardzałyby nimi, nawet więc jako niewolnicy istoty te nie przetrwałyby długo.

Ci, którzy lubują się w alegoriach i aluzjach, pewnie inaczej wszystko by powiązali, ja wszakże serdecznie nie znoszę alegorii od czasu, gdy podrósłszy, wykryłem ich pretensjonalność. Historie, prawdziwe czy zmyślone, podobają mi się o wiele bardziej, gdyż rozmaicie dostosowują się do sposobu myślenia i doświadczeń czytelników. Przypuszczam, że owo dostosowywanie się jest często mylone z alegorycznością, podczas gdy o pierwszym decyduje czytelnik, o drugiej z rozmysłem stanowi autor.

Z całą pewnością na pisarza muszą oddziaływać jego własne doświadczenia; to jednak, w jaki sposób ziarno opowieści wykorzystuje glebę przeżyć i doświadczeń, jest sprawą bardzo zawiłą, a wszelkie próby jej zdefiniowania odwołują się do przeświadczeń mglistych i niepewnych. Bardzo pociągająca, ale równie nieprawdziwa jest myśl narzucana przez fakt, że autor i krytyk żyją w tych samych czasach, a głosząca, iż najpotężniej na rozwój akcji oddziałały ówczesne zdarzenia i reakcje na nie. To prawda, że trzeba było znaleźć się w mroku czasów wojny, aby w pełni poczuć jej grozę, wraz jednak z upływem lat zaczyna się zapominać, że rok 1914 był nie mniej złowieszczym doświadczeniem dla młodych ludzi niż rok 1939 i jego okrutne następstwa; w roku 1918 żył już tylko jeden z moich najbliższych przyjaciół. Albo weźmy przykład mniej ponury: wysunięto przypuszczenie, że rozdział Porządki w Shire odzwierciedla sytuację, która panowała w Anglii w chwili, gdy kończyłem książkę. To nieprawda. Fragment ten stanowi istotny, zaplanowany od samego początku, składnik akcji, aczkolwiek zmieniał się pod wpływem przemian w charakterze Sarumana, których – co chcę wyraźnie podkreślić – nie narzuciły ani intencje alegoryczne, ani chęć aluzji do aktualnych wydarzeń politycznych. Rozdział ten ma rzeczywiście pewne źródła w moich doświadczeniach, dość jednak słabe, gdyż te wyrastają z dawniejszej i zdecydowanie odmiennej sytuacji ekonomicznej. Kraj, w którym upływało moje dzieciństwo, został bezpowrotnie zniszczony zanim skończyłem dziesięć lat, a stało się to w czasach, kiedy motocykle były rzadkością (podówczas nie widziałem jeszcze żadnego na własne oczy), a koleje podmiejskie dopiero budowano. Niedawno zauważyłem w gazecie zdjęcie zrujnowanego młyna, kiedyś tak potężnego i według mnie ważnego. Nigdy nie lubiłem młodego młynarza, ale stary, jego ojciec, nosił czarną brodę i nie nazywał się Sandyman.

No to tyle, bo się rozpisałem :)