A co ja mam do “negatywnego” czyli Tarnina znów się czepia

Cytat:

Co do tego dystansu, to przypominam, że nie ja dostaję wścieklizny, gdy widzę słowo “negatywny” użyte – zupełnie poprawnie – w znaczeniu “zły, niepożądany”. ;-)

Teza: słowo „negatywny” nie oznacza „zły”. Nie oznacza też „niepożądany”. Ale wkrótce może zacząć to oznaczać – i to wcale niekoniecznie są pożądane zjawiska.

Teza druga: języka polskiego warto bronić zarówno ze względów instrumentalnych, jak i dla niego samego.

Zacznijmy od początku. Co to znaczy „negatywny”?

Według PWN (https://sjp.pwn.pl/sjp/negatywny;2568893.html):

1. «oceniany jako niewłaściwy, zły lub niekorzystny»

2. «wyrażający czyjś sprzeciw, dezaprobatę lub krytykę»

3. «o wyniku badania lub doświadczenia: stwierdzający nieistnienie czegoś w czymś»

Według Wikisłownika (https://pl.wiktionary.org/wiki/negatywny):

(1.1) niekorzystny dla kogoś, zły, niewłaściwy

(1.2) wyrażający krytykę, dezaprobatę lub sprzeciw; przeczący

(1.3) stwierdzający nieistnienie lub brak czegoś (w badaniu, eksperymencie, doświadczeniu)

Wedle zaś Doroszewskiego (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/negatywny/) „negatywny” to:

1. wyrażający negację, zaprzeczenie pewnych poglądów, stwierdzeń, faktów itp.; przeczący

2. odmowny (negatywna odpowiedź na pismo)

3. ujemny, niekorzystny, zły; także: stwierdzający brak, nieistnienie czego

4. odwrotny, przeciwstawny (fot. obraz negatywny p. negatyw)

Natomiast według Wielkiego Słownika Języka Polskiego (https://wsjp.pl/do_druku.php?id_hasla=30941&id_znaczenia=0), negatywnym można nazwać:

1. skutek – oceniany jako zły i niezadowalający kogoś

2. stosunek – oznaczający sprzeciw wobec czegoś, co zostało ocenione jako złe lub niesłuszne

3. bohater – mający niedobre cechy charakteru

4. wynik badania – oznaczający brak czegoś.

Pobieżnie zerkając na ten zbiorek można uznać, że nie mam racji. Słowniki odnotowują tzw. uzus, czyli sposób, w jaki wyraz faktycznie jest używany. Trudno wychwycić, kiedy błąd językowy tak się rozpowszechnia, że zostaje normą.

Mimo to uważam, że użycie słowa „negatywny” na oznaczenie „złego, niepożądanego” jeszcze jest błędem. Więcej, moim zdaniem ten błąd nie powinien przejść w normę – czasownika „nie powinien” używam tu wartościująco, nie do wyrażenia przypuszczenia.

Quidquid latine dictum sit altum videtur

Po pierwsze, „negatywny” jest słowem niepolskim. Pochodzi z łacińskiego nego, negare – odmawiać, zabraniać, zaprzeczać. Samo to nie byłoby niczym złym, mamy wiele zapożyczeń (ilu z Was wie, że obcego pochodzenia jest słowo „lampa”?) które dobrze nam służą i w pełni zarabiają na swoje utrzymanie.

Problem powstaje, kiedy zapożyczenie jest:

1. niepotrzebne,

2. pretensjonalne,

3. mylące i zamącające przekaz i myśl, oraz

4. (to ma związek z punktem 2, a i z 3 też może) modne.

Takie właśnie jest (poza określonymi kontekstami) słowo „negatywny”.

Jest niepotrzebne – bo z powodzeniem można w jego miejsce użyć któregoś z rodzimych (albo i zapożyczonych) wyrazów. Więcej, mając dość szerokie pole semantyczne „negatywny” wypiera tamte, konkretniejsze słowa, nie tak, jak gorszy pieniądz wypiera lepszy, ale raczej jak inwazyjny gatunek wypiera miejscowe organizmy z ich wąskich nisz. Jest do wszystkiego, nie wymaga doprecyzowania myśli, zanim się ją wypowie – dlatego jest do niczego z punktu widzenia jasności przekazu (punkt 3).

Jest pretensjonalne – bo „negatywny” ma swoje miejsce w języku, ma konkretne, techniczne zastosowania. Sęk w tym, że są to zastosowania „mądre” (filozoficzne: wolność negatywna, negatywna wartość logiczna, naukowe: negatywny wynik badania), a przynajmniej onieśmielające (urzędowe: negatywnie załatwiona sprawa, negatywny skutek gospodarczy). I tak wyraz „negatywny” zaczyna nieść określone konotacje, łączy się z byciem autorytetem – i na, zasadzie nieco magicznej, zaczyna być używany po to, żeby mówiącego dopiero autorytetem uczynić. Może to zmylić tzw. ciemny lud, ale na osoby wyrobione językowo wywiera skutek odwrotny.

Jest mylące i wprowadza szkodliwą mętność. Rozważmy następujący tytuł (autentyczny):

Analitycy: Zawieszenie Trumpa pozytywnie wpłynęło na ilość dezinformacji w sieci

Tutaj akurat zamiast „negatywnego” występuje jego zły bliźniak, „pozytywny”, ale wszystko, co tu mówię, równie dobrze dotyczy i jego. Co mam wywnioskować z cytowanego tytułu? Że dezinformacji jest teraz więcej – czy że jej ilość bardziej odpowiada naszym oczekiwaniom (tj. że się zmniejszyła)? Czy tytuł:

Bezwarunkowy dochód podstawowy a negatywny podatek dochodowy – alternatywne metody likwidacji „pułapki prekarności”

jest jaśniejszy i lepiej informuje niż: Bezwarunkowy dochód podstawowy a ujemny podatek dochodowy – nietypowe metody likwidacji „pułapki prekarności”? Jeśli tak – to w jaki sposób? Nie będzie chyba nietaktem, jeśli się tutaj odniosę do jednego z moich przekładów:

Masa słów opada na fakty jak śnieg, ukrywając szczegóły i kontury. Nieuczciwość to wielki wróg jasnego wyrażania się. Kiedy prawdziwe cele różnią się od deklarowanych, niemal instynktownie sięgamy po długie słowa i wyświechtane zwroty, jak kałamarnica plująca atramentem.

Jak zauważył Orwell, taki język nie tylko nie spełnia swojej funkcji (komunikacyjnej, artystycznej, a zwłaszcza poznawczej), ale wręcz ogłupia, odczłowiecza:

Obserwując jakiegoś zmęczonego nudziarza, mechanicznie powtarzającego z trybuny znajome formułki: bestialskie zbrodnie, zgnieść pod butem, krwawa tyrania, wolne narody świata, ramię w ramię; ma się często wrażenie, że nie patrzymy na żywego człowieka, ale na kukłę, szczególnie, kiedy światło odbija się w okularach mówcy i zmienia szkła w białe dyski, za którymi trudno się domyślać oczu. Nie jest to do końca fantazja. Mówca, który używa takich fraz, do pewnego stopnia zmienił się w maszynę. Jego krtań wydaje stosowne odgłosy, ale jego mózg nie pracuje tak, jak by pracował, gdyby sam sobie dobierał słowa. Jeżeli przemówienie, które wygłasza, wygłaszał już wiele razy, może nawet nie zdawać sobie sprawy z tego, co mówi, jakby mamrotał odpowiedzi w kościele. A taki stan nieświadomości, jeżeli nawet nie jest dla niej konieczny, to na pewno sprzyja jednomyślności w partii.

Ale, niestety, taki język jest modny. I jak wszystko, co modne – artystycznie bezwartościowy („negatywny” to po prostu brzydkie, raniące ucho słowo), wydumany, otępiający.

Powiedziałam już wyżej, że modne słowa zubażają język, przejmując sensy jasnych, ścisłych wyrazów, jak inwazyjne gatunki zubażają ekosystem, zajmując nisze wielu wyspecjalizowanych gatunków. W ten sposób zamiast precyzyjnego instrumentu – języka pozwalającego dokonać subtelnych rozróżnień, opisać odcienie, tworzyć sztukę – dostajemy do rąk prymitywną pałę, którą można najwyżej rozbijać czaszki przeciwników. Może to i pasuje do współczesnej „kultury” dyskusji. Ale czy do tego chcemy (i powinniśmy) dążyć? Cywilizacja już nam się przejadła? Pora wracać na sawannę?

Niechaj narodowie wżdy postronni znają, że Polacy nie gęsi – a swój język mają

Po co nam własny język? Pytanie jest obliczone na kopnięcie Czytelnika z półobrotu i ma sprowokować reakcję. Ja zaczekam.

Już?

Dlaczego w ogóle na świecie istnieją różne języki? Czy nie byłoby prościej, gdybyśmy wszyscy szprechali tak samo?

Może i prościej, odpowiem, ale czy lepiej? Czy prostsze zawsze jest lepsze?

Różnorodność języków można wyjaśnić ewolucją – izolowane populacje gromadzą rozmaite dziwactwa genetyczne, aż w końcu przestają być zdolne do wzajemnego krzyżowania i analogicznie – izolowane grupy mówiących gromadzą rozmaite, mniej lub bardziej przypadkowo powstające dziwactwa semantyczne, aż ich języki przestają być wzajemnie zrozumiałe (chips ain’t crisps, eh, mate?).

Jej przetrwanie można wyjaśnić tradycją, przyzwyczajeniem – wcale niełatwo się nauczyć nowego systemu językowego (nawet zupełnie podobnego do tego, który się już zna) i jeśli nie ma z tego widocznych korzyści, mało kto będzie próbował.

Ale to są wyjaśnienia określonego rodzaju – przyczynowe. Objaśniają, jak coś (być może) powstało i jak (zapewne) przetrwało. Nie mówią nic o celu jego istnienia ani o nieoczekiwanych z niego korzyściach – cele nie leżą w kręgu zainteresowań nauki.

Mogłabym tu gadać i gadać o tym, jak język scala wspólnotę i wspólnota tworzy język, o tym, że człowiek jest zwierzęciem społecznym i wymieniać funkcje języka, a proponenci rządu światowego i tak kręciliby na to nosem.

Im się naprawdę wydaje, że „wszyscy ludzie są braćmi” oznacza „wszyscy ludzie są identyczni i tacy być powinni”.

Ale nie są. I nie powinni.

Zastrzeżenie, które dla mnie jest oczywiste, ale rozglądając się w świecie widzę, że nie jest takie dla wszystkich – to nie jest hierarchia. Przypisanie czemuś albo komuś predykatu nie jest jeszcze oceną. Inna rzecz, że pula możliwych ocen nie ogranicza się do kciuka w górę i kciuka w dół… może zbyt wiele tu wymagam od wychowanków twarzoksięgi. Dość złośliwości.

Mamy język polski, jedyny i wyjątkowy, choć spokrewniony z innymi – trochę jak Ty, Czytelniku, nie? Dlaczego powinniśmy go utrzymać?

Co robi język?

Po pierwsze, służy do porozumiewania się z innymi ludźmi. Tutaj możemy wyróżnić dwie funkcje: komunikacyjną i fatyczną. Komunikat powinien być zrozumiały dla odbiorcy, nie jakiegoś abstrakcyjnego odbiorcy, ale tego faceta, przed którym nadawca siedzi i się produkuje. A zatem – powinien uwzględniać tegoż faceta przedwiedzę i nawyki językowe, patrz wyżej. Moglibyśmy, oczywiście, ogłosić, że od dziś obowiązuje esperanto, ale czy byłoby to praktyczne?

Zanim do tego wrócimy, krótko o funkcji fatycznej, czyli podtrzymywania kontaktu – chodzi tu o wszystkie „cześć”, „jak się masz”, ale również ploteczki, pogaduchy i dyskusje o niczym. Mają one znaczenie przede wszystkim społeczne, scalające grupę (a czasem, przyznajmy, ją rozbijające). Nie zamierzam pisać dwudziestostronicowego elaboratu na temat ordo amoris, choćby dlatego, że mam inne rzeczy do roboty. Jednak zrób mi tę przyjemność, Czytelniku, i zastanów się. Plotkowałbyś z hodowcą lam z Peru tak samo, jak z koleżanką z sąsiedniego biurka? Dyskutowałbyś o pokemonach z hawajskim rybakiem? Nie próbuję tu powiedzieć, że w Peru i na Hawajach żyją jacyś gorsi ludzie, ale nie każdy może być Twoim kolegą. Nie każdego musisz znać.

Funkcja poznawcza, czyli język jako narzędzie badania rzeczywistości. Czy wiesz, Czytelniku, co to jest depaysement? Saudade? Wabi-sabi? A w drugą stronę – wytłumacz obcokrajowcowi: że jest pogodny dzień. Że ściany w sinym kolorze niekorzystnie oddziałują na Twoją psychikę. Że musisz wykombinować jakąś fuchę dla kuzyna? Jednym słowem – nie da się. Opisowo – wszystko można opisać. Ale nazwać, wbrew Amerykanom, jednak nie wszystko. I tak, jak każdy człowiek ma swój indywidualny punkt widzenia, z którego lepiej dostrzega jedne rzeczy, a gorzej inne, tak jedne języki lepiej opisują pewne wycinki świata, a drugie gorzej. Czy naprawdę uważasz, że byłoby z korzyścią dla ludzkości oślepić się na pewne sprawy? Bo też nie można wymagać, żeby jedna kobieta znała się na wszystkim, jedna książka mówiła o wszystkim, a jeden język nadawał się równie dobrze do określenia każdej rzeczy. Metaforyka różnych języków (czy Anglikowi ładna pogoda na dworze kojarzy się z pogodą ducha?) oddaje różne sposoby myślenia.

Dalej, ważną funkcją języka jest kształtowanie rzeczywistości. Nie mówię tu oczywiście o rzeczach materialnych (możesz sobie do woli krzyczeć na kamienie), ale o rzeczywistości społecznej. Obietnice, pytania, prośby, akty prawne, umowy, ustawy, deklaracje podatkowe i tak dalej i tym podobne są aktami językowymi, które wytwarzają jakiś stan rzeczy albo go zmieniają. I tutaj mamy do czynienia z koniecznością opisu – poproś, Czytelniku, w sklepie o czereśnie. Chyba nie będziesz zachwycony, jeśli Ci dadzą wiśnie?

Zapewne posłużysz się wtedy językiem w jego funkcji ekspresyjnej. Zastosujesz jakże swojskie wyrazy, których nie będziemy tu przytaczać – przy okazji, czy wiesz, że przeklinanie uśmierza ból? Ale tylko przeklinanie we własnym języku, i tylko o ile nie nadużywa się (na co dzień) wulgaryzmów. Tak czy inaczej, język w funkcji ekspresyjnej wypływa z Twojego rdzennie słowiańskiego wnętrza. Dlaczego zwykłe polskie „Jadziu, kocham cię”, nie jest przekładalne na haiku? I odwrotnie, haiku w przekładzie na polski zawsze coś straci? Bo (powtarzam) jeden język nie ogarnie całego bogactwa wszechświata.

Na koniec – funkcja artystyczna, która wynika z kombinacji poprzednich. Myślę jednak, że jest czymś więcej, niż prostą sumą. Składa się na nią i fonetyka (angielskie „cellar door”) i jej powiązanie ze znaczeniem (czy to nie rozkoszne, że „niebieski” znaczy niebieski?), metafory i wszystkie gry słowne, na omawianie których nie mam tutaj miejsca. Temat – rzeka. Tak czy owak, sam dźwięk języka, tak jak dźwięk w połączeniu ze znaczeniem, albo to, co język wywołuje w umyśle odbiorcy, może cieszyć bezinteresownie, dawać radość po prostu dlatego, że jest.

Czym jest język?

I właśnie. Doszliśmy do tego, że język przynajmniej bywa piękny, a więc ma wartość sam w sobie, nie tylko instrumentalną. Na tym można by właściwie skończyć, ale pofilozofujmy jeszcze chwilę. Czy piękno jest jedynym, co daje językowi nacechowanie aksjologiczne? I czy każde użycie języka jest równie wartościowe?

Chyba nie. Kilka tytułów zgarniętych z Internetu:

Te imiona najczęściej nadawano dzieciom w 2020 r. Wśród dziewczynek – nietypowe zwycięstwo

Jak przewodnik Michelina wyrwał wegańską kuchnię z okowów tofu

Policja alarmuje: Nie dajmy się skusić pozornie atrakcyjnym ofertom szybkiego zysku

Szwecja: kobieta zmarła po wypiciu łyka "piwa", które wyniesiono z komisariatu

Gembicka: polskie produkty i żywność jest doceniana i robimy wszystko, by ułatwić eksport

Mamy tu:

• błędy gramatyczne: wypicia „łyka” (powinno być „łyku”), „produkty i żywność jest doceniana” (czasownik powinien być w liczbie mnogiej – związek zgody!)

• pustosłowie: „pozornie atrakcyjne oferty” – „atrakcyjny” to taki, który ma fajny pozór właśnie

• śmieszną pretensjonalność: „okowy tofu”, „nietypowe zwycięstwo” (jakby imiona się ścigały, czy coś w ten deseń)

• granie na sensację: „policja alarmuje”

i ogólne wrażenie tego, co Harry Frankfurt nazwał jędrnym słowem „bullshit”, czyli językowego niechlujstwa połączonego z brakiem nie tyle dbałości, co nawet myślenia o dbałości o wartość logiczną komunikatu.

Notatki prasowe nie mają informować, nie mają cieszyć serca ani ucha, dobrze. Chodzi w nich w najlepszym razie o kliki w sieci, w najgorszym – o manipulację odbiorcą (zapomniałam w moich wywodach o perswazyjnej funkcji języka). Trudno. Możemy się zbuntować i ich nie czytać.

Tylko, że… człowiek żyje w przestrzeni słów. Wracając z pracy widuję nowe osiedla i zastanawiam się, jak można w czymś takim mieszkać. Tam w ogóle nie ma drzew. Tylko klockowate domy, zapewne bardzo funkcjonalne, chodniki prowadzące donikąd, asfaltowe drogi, przystanki tramwajowe. A Gdańsk nie jest wcale najgorszy pod tym względem – w zeszłym roku spędziłam w Warszawie więcej czasu, niż kiedykolwiek bym chciała. Stal, aluminium, beton, szkło. Centra handlowe. Wieżowce, między którymi świszcze wiatr. Kilka starych budynków, pobliźnionych, zgarbionych weteranów Powstania, a poza tym – tam nie ma nic.

I taki właśnie jest język, który promują autorzy zacytowanych tytułów, pewnie nie wszyscy świadomie, ale – to nie jest przestrzeń, w jakiej chciałabym mieszkać.

Zapewne jestem stuknięta.

Dziękuję, dobranoc.