Księżycowe machinerie

Tomasz został sam. Ostatni powóz oddalał się szybko, a rozchybotana latarnia przymocowana do kozła dawała coraz mniej i mniej światła, aż zgasła zupełnie w odmętach nocy. Owinął się szczelniej opończą i zawrócił do klasztoru. Czy czegokolwiek żałował? Nie umiał powiedzieć.

Przeszedł przez furtę, nawet nie trudząc się zamykaniem drzwi. Jaki to ma sens? Znalazł się w wirydarzu, który teraz wyglądał upiornie. Stratowane zioła, porozrzucane wszędzie sprzęty, fruwające, powyrywane karty ksiąg. Schylił się z bólem i zaczął je zbierać. Naraz zdał sobie sprawę z bezsensowności tej próby, wyrzucił kartki ze złością i wszedł do głównego budynku, opustoszałego i porzuconego.

Przed wyjazdem, wszyscy biegali po klasztorze, próbując zapakować na wozy jak najwięcej dobytku. Wrzeszczeli na siebie i wyrywali sobie z rąk toboły, pakunki i worki. Przeklinali i chichotali. Później płakali.

– Dlaczego chcesz zostać?! Co ciebie tu tak trzyma? – Przeor krzyczał z wściekłością i najchętniej wymierzyłby mu policzek. – Gdybyś był choć ciut pokorniejszy! Ale ty nie. Ty wiesz zawsze wszystko lepiej od innych!

Tomasz stał pośrodku chaosu. Wszystko było obce. Przymknął oczy. Chciał znaleźć się w skryptorium pośród książek. Chciał, aby było jak dawniej. Miał nadzieję, że przynajmniej jego uczeń, brat Medart zostanie, ale się pomylił. Medart niczego nie zrozumiał z jego wykładów.

 

Tej nocy szedł przez długie klasztorne korytarze, pod stopami chrzęściły rozbite szyby i wiatr wył gdzieś pod sklepieniem. Nie bał się jednak. Zjaw nie ma – myślał – a jeśli są, to gdzieś indziej. Po cóż by tu przychodziły? Błąkać się po pustych salach? Dotarł do swojej niewielkiej celi, z okna której widać było łunę. Pożoga wojny powoli pełzła w stronę klasztoru, żywiąc się kolejnymi wioskami, połykając domostwa, stodoły i młyny. Czy świat skończy się jutro? Odwrócił wzrok.

Zabrał świecę i ruszył do kuchni w poszukiwaniu czegoś do jedzenia. Westchnął. Od jakiegoś czasu, gdy zaczął odczuwać nieprzyjemne skutki starości, na przykład ból w kościach w deszczowe dni albo drętwienie palców, miał sobie za złe, że istnieje w ciele. Przecież duch powinien zawładnąć człowiekiem, oderwać go od przykrych ograniczeń cielesnych członków! Teraz cierpiał, bo burczało mu w brzuchu.

W kuchni udało mu się znaleźć kawałek sera, czerstwy pszenny placek i kwaterkę wina. Zadowolony poczłapał do skryptorium. Książek nie zabrali. Wiedza? Komuż ona potrzebna? Uśmiechnął się krzywo.

Przy jednej małej świeczce trudno było cokolwiek przeczytać, ale Tomasz znał większość dzieł na pamięć. Po prostu lubił przewracać szorstkie karty woluminów, oglądać kolorowe iluminacje, czuć dukt pisma. Tyle jest jeszcze do zbadania! Tyle rzeczy do rozstrzygnięcia!

Ostatnimi czasy, gdy okazało się, że musi uczniom tłumaczyć po kilka razy najprostsze rzeczy i nikt, dosłownie nikt z nowicjuszy nie wykazywał zainteresowania naukami spekulatywnymi, prześladował go obraz ogromnej biblioteki wypełnionej książkami, których nikt nie umie przeczytać i których nikt nie rozumie. Koniec naszego świata? Koniec civitas christiana?

 

Był przyzwyczajony do odgłosów, które wydawał stary klasztor. Skrzypienia i jęczenia drewnianych podłóg, brzęk studni, tupanie myszy i westchnienia zmarłych – co noc słyszał to samo. Więc gdy rozległo się obce stukanie, od razu wyrwało Tomasza z lekkiego snu. Przez chwilę się zastanawiał, czy nie poczekać do rana, ale ciekawość wzięła górę i zakonnik wziąwszy latarnię, poszedł sprawdzić, co stuka. Stał na korytarzu i nadsłuchiwał. Nagle w refektarzu dało się słyszeć potępieńcze wycie, a srebrna poświata rozlała się po kamiennej podłodze niczym rtęć. Mimo że Tomasz wiedział o świecie prawie wszystko, a na pewno wiedział to, że duchy są niewidzialne i niesłyszalne, to jednak nieco się zląkł. Na środku pomieszczenia niczym biały obłok pojawiła się gęsta mgła, a gdy opadła, oczom przestraszonego Tomasza ukazał się wielki szklany słój, z którego wydobywała się para, a rury i rurki, którymi był opleciony, gwizdały i szumiały. Wewnątrz coś dużego się poruszyło. Podniosło się wieko i ze słoja wyszedł zataczając się, człowiek w zamorskim stroju. Odzienie miał poszarpane, na głowie krwawiącą ranę, a w ręku szablę.

– Pobożny człowieku – odezwał się słabym głosem – jestem Wilhelm z Morbeki. Pomóż mi proszę…

I przybysz zwalił się na podłogę.

 

Wilhelma położył w swoim łóżku, a sam skulił się na kozetce Medarta. Przykrył się opończą, która ostatnio jakoś się skurczyła. Chłód bił od murów i wchodził w kości, ale Tomasz na to nie zważał, bo rozgorączkowany myślał o tym, kimże jest ów Wilhelm, co tutaj robi? Czy jest uciekinierem? Może szpiegiem? Dlaczego przybył do tego zapomnianego klasztoru…? I czymże, na Boga, jest ten słój!?

Gdy rankiem Wilhelm doszedł do siebie, Tomasz opatrzył mu ranę i posadził przy stole.

I Wilhelm zaczął opowiadać.

 

Opowieść Wilhelma

– Pochodzę z Brabancji i w osiemnastym roku mego życia zdecydowałem się pokierować swoim losem inaczej niż moi bracia, przyjaciele z dzieciństwa i wszyscy, którzy pędzą jednostajny i przewidywalny żywot w naszym rodzinnym mieście. Ogłosiłem, że chcę zwiedzić najdalsze zakątki znanego świata, doświadczyć rzeczy do tej pory niedoświadczonych i mówić językami barbarzyńskich ludów. Ojciec najpierw krzyczał, potem płakał, a na koniec zaopatrzył mnie sowicie i wyprawiłem się statkiem w świat. Wypłynąłem z Antwerpii na statku handlowym, który przemierzał zimne wody północne, aby po załadunku na tamtejszych niegościnnych wyspach, skręcić na ciepłe morza. Kapitanem był ponury człowiek, którego pasją było zbieranie osobliwości. Część kapitańskiej kajuty zajmowały skrzynie i w każdej był jakiś szczególny okaz zabrany, a to z wyspy ludożerców, a to z ruin miasta olbrzymów. Czasami, gdy kapitan popił rumu i stawał się wylewniejszy, pozwalał załodze obejrzeć, co jest w skrzyniach. Okazało się, że w jednej umieścił wyschniętą i pomarszczoną ludzką głowę, w drugiej żył ślepy i skarlały smok, który żywił się skrzelami latających ryb, a w trzeciej znajdowała się stara lampa oliwna, o której krążyły opowieści, że mieszka w niej spełniający życzenia dżin. Wszyscy trzymaliśmy się z daleka od zawartości skrzyń, wierząc, że to zły omen i przyniosą nam w końcu nieszczęście. Niestety tak się też stało. Po kilku tygodniach żeglugi statek nasz spotkała nawałnica, która rzuciła go na skały. Znalazłem się w gronie szczęśliwców, którzy ocaleli, ale nietrudno zgadnąć, że straciłem prawie wszystko. Kapitan próbował ratować swoje osobliwości, ale ciężkie skrzynie, uniósłszy się na chwilę na wodzie, poszły zaraz na dno, pociągając za sobą swego właściciela.

Z całego dobytku został mi tylko pod czapką list od ojca do jego drogiego przyjaciela, Hugona. Och, mój zacny ojciec! Uroniłby gorzkie łzy, gdyby widział mnie w tamtym opłakanym stanie! Po miesiącach tułaczki dotarłem wreszcie do Marsylii, aby spotkać się z Hugonem. Miałem nadzieję, że pomny na dawną przyjaźń z ojcem, pożyczy mi pieniądze, abym mógł udać się na Kretę, gdyż nie porzuciłem pragnienia podróży dookoła świata. Hugon zajmował połowę wznoszącego się na skale starego zamczyska, w pomieszczeniach którego porozkładane były wszelakiego rodzaju sprzęty i narzędzia, instrumenty oraz alchemiczne utensylia. Zaskoczony zapytałem, czym się zajmuje, a on odparł, że dedukcyjną teorią natury. Zrozumiałem, że będę musiał poszukać środków na ekspedycję gdzie indziej, bo wtedy filozofia w moim mniemaniu była zajęciem nieużytecznym i czczym. I rzeczywiście, kaftan Hugona był połatany, a buty mocno znoszone. Sam musiał sobie gotować, bo służba uciekła, jak rzekł, ze strachu. Widząc mój wzrok, zaśmiał się i powiedział, abym łatwo nie sądził po pozorach i oprowadził mnie po zamku. Szklane bańki i słoje różnej wielkości były wszędzie, w niektórych bulgotał mleczny płyn, przelewając się w tutki i butelki, tworząc kolorowe pęcherzyki, które szybowały i rozpryskiwały się pod sufitem. Hugon powiedział, że to machinerie, a ja ze zdziwieniem zobaczyłem w jego oczach czułość.

Kiedy pewnego wieczoru popijając marsylskie wino, odpoczywaliśmy po upalnym dniu na tarasie, Hugon opowiedział mi swoją historię.

 

Opowieść Hugona

Którejś wiosny, gdy dawno już skończyłem lat dwadzieścia, ale ciągle nie wiedziałem, co mam ze sobą w życiu zrobić, powziąłem decyzję i zostałem uczniem pewnego czarnoksiężnika, który, jak później się okazało, był zwykłym szarlatanem. Sprawiał wrażenie mędrca, zagłębiającego się w największe zagadki wszechświata, badającego muzykę planet i poszukującego filozoficznego kamienia. Ale tak naprawdę zarabiał oszukując naiwną gawiedź i obiecując jej pomyślność w najbliższym roku, ochronę przed pomorem i zasobnego męża dla każdej z córek. Odczyniał niby uroki, leczył pijawkami gorączkę, a wieczorami przy świecy pisał medyczną księgę wymyślonym, niezrozumiałym językiem, którą opatrywał ilustracjami dziwacznych elfów, nieistniejących ziół i bzdurnymi wykresami. Moja praca nie wymagała zbyt wiele wysiłku, bo zazwyczaj mistrz wysyłał mnie po sprawunki: miałem zbierać bezsensowne ingrediencje takie jak skrzek żabi i uszy topielca, a w drodze powrotnej byłem zobowiązany zabierać z karczmy bukłaczek wina. Stary pijak ucierał te obrzydliwości, a potem kładł głupim chłopom na rany i opuchnięte kolana. Z czasem mój nauczyciel postarzał się i zapadł na nieznaną chorobę, z której, przystawiając pijawki, nie mógł się niestety wyleczyć. Niedługo potem zmarł, zostawiając mi ten oto zamek. Postanowiłem sam zgłębić alchemię, opierając się jednakże na logice i dedukcji, ponieważ już dawno wyśmiałem wszystkie zabobony. Zrozumiałem szybko, że kamień filozoficzny nie istnieje, a jedyną metodą przemiany elementów jest poddanie ich działaniu przeciwstawnej substancji. Długo zastanawiałem się, co jest przeciwieństwem zasad zniszczalnej materii. Piąty element? Duch? A może nieskończony ruch gwiazd? Po wielu nieudanych próbach, gdy traciłem już nadzieję na jakiekolwiek powodzenie eksperymentu, los się do mnie uśmiechnął. W jednym z gąsiorów, które postawiłem na noc na parapecie, zaczęła pod wpływem księżycowego światła zachodzić metamorfoza i w ten sposób zdołałem uzyskać energię, którą wykorzystałem do budowy szklanych wehikułów. Niestety, niektóre machinerie działały zbyt krótko, a inne wykazywały usterki. Udało mi się jednak skonstruować kilka, które spełniły moje oczekiwania. Jedna zbierała blask księżyca, aby rozsiewać go wieczorami w ciemnych pokojach, inna podgrzewała wodę i parzyła ziółka… A teraz, mój drogi Wilhelmie, pokażę ci mój największy wynalazek.

I Hugon zaprowadził mnie do lochów, gdzieśmy stanęli przed ciężkimi drzwiami. Mój gospodarz wyjął klucz i otworzył zamek. W środku, na czterech nogach stała machineria. Wielkością przewyższała wszystkie inne, które widziałem wcześniej. Szklana bańka mogła pomieścić dwóch ludzi, a w systemie przezroczystych przewodów niecierpliwie kipiał srebrnobiały płyn. Hugon uniósł szklane wieko i gestem zaprosił mnie, bym usiadł w tym dziwacznym słoju.

Myślałem, że nie będzie mi dane zostać podróżnikiem i będę musiał wrócić do domu, niczym syn próżniak, który przegrał wszystko w karty. Jednak dzięki machinerii, podarowanej przez Hugona mogłem podróżować nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie. Wiem, że wyda się to nieprawdopodobne, ale zwiedziłem nie tylko najdalsze zakątki świata, lecz również przemierzałem jego dzieje wzdłuż i wszerz. W czasie tych ekscytujących podróży poznałem języki, którymi władały wymarłe dziś ludy, widziałem rajskie zwierzęta, które Stwórca umieścił w Raju i oglądałem cuda natury na dnie oceanów, gdy były one jeszcze suche… Niestety w trakcie ostatniej podróży wdałem się w bójkę z tubylczym plemieniem, co mogło skończyć się dla mnie źle, gdybym nie salwował się ucieczką. I oto jestem w 1274 roku.

Wilhelm skończył opowieść i Tomasz zamyślił się. Zastanawiał się, co on by chciał zobaczyć, gdyby miał swojego Hugona, który podarowałby mu machinerię do podróży w czasie. Mógłby odwiedzić przyjaciół, z którymi był szczęśliwy jako dziecko. Mógłby jeszcze raz spotkać matkę i zobaczyć ją ostatni raz żywą. Ale tym, co najbardziej by chciał, to świat przyszłości. Chciałby wiedzieć, czy w przyszłości ludzie będą czytali filozofię i jego książki.

 

***

Spacerowali niespiesznie krużgankami, rozmawiając i ciesząc się swoim towarzystwem. Dziedziniec był zalany jesiennym słońcem, które dawało ostre światło, ale już nie grzało jak w lecie. Stojąca w rogu figura Najświętszej Panienki, pomalowana jasnym błękitem i podniosłą purpurą, nadawała temu miejscu świątobliwy, ale też beztroski nastrój. Tomasz zapomniał, że jest wojna.

– Tomaszu, powiedz, czy jesteśmy nieśmiertelni?

Zakonnik zamyślił się.

– Kiedyś wydawało mi się, że odpowiedź jest prosta. Ale dziś wydaje się trudna i skomplikowana. Czy w naturze istnieje jakaś nieśmiertelność, czy jest to tylko przemożna nadzieja wszystkich śmiertelnych istot na to, że Bóg ofiaruje nam ją w nagrodę, na którą żeśmy nie zasłużyli?

– W czasie jednej z podróży usłyszałem od starego filozofa, gdy wygłaszał swój traktat, że wszystko może być śmiertelne, i nasze pragnienia i żądze, wspomnienia i pamięć, ale jedna rzecz pozostanie nieśmiertelna, która w nas jest jak słońce. Pięknie to brzmiało, ale niewiele z tego zrozumiałem, bo jak wiesz, filozofii wtedy zupełnie nie ceniłem…

Tomasza przeszedł dreszcz. Czy to możliwe…?

– Czy… czy pamiętasz może, mój drogi druhu, jak brzmiał ów traktat?

– Ba!

I Wilhelm zaczął recytować.

Tomasz słuchał jak zauroczony. De anima! Nie myślał, że będzie mu dane poznać tę księgę. Wilhelm czasami potykał się na greckim terminie, a wtedy Tomasz go popędzał, co dalej? Co dalej?

Traktat mówił o pamięci roślin, o ich nieruchomym życiu, i jeszcze o wyobraźni zwierząt, ich mięśniach, które posłusznie przenosiły ciała z miejsca na miejsce. A w końcu o bezcielesnym rozumie, spalającym się wewnątrz serca jak słońce. Tomaszowi zabrakło tchu i łzy wzruszenia zakręciły mu się w oczach…

Raptem powietrze przeszył głośny wizg i Wilhelm krzyknął, łapiąc się za ramię. Strzała, która pojawiła się znikąd, boleśnie go zraniła. Zaraz też ich deszcz zaczął spadać z nieba.

– Biegiem!

Wilhelm popchnął Tomasza pod dach.

– Co to!? – Tomasz, zaskoczony i niepewny, spoglądał bezmyślnie na strzały, które spadały na klomby, na trawnik i na Najświętszą Panienkę.

– Saraceni. Muszą być niedaleko.

Krew zaczęła przeciekać przez palce. Tomasz od habitu oderwał pas materiału i zawiązał wokół krwawiącego ramienia.

– Do wieży! – Zakomenderował Wilhelm.

Zlani potem dotarli na szczyt wieży zachodniej. W oddali widać było zmierzający w stronę klasztoru rozpoznawczy lekki oddział Saracenów z proporcem półksiężyca. Uzbrojeni w łuki i szable, na smukłych koniach, bez pośpiechu zbliżali się do murów. Co jakiś czas łucznicy strzelali w stronę klasztornych budynków.

– Przednia straż. Nawet się nie kryją. Myślą, że walczą w świętej wojnie i ich Bóg nie pozwoli im ponieść klęski.

– I cóż? Przyjdzie nam teraz zginąć?

– Znam się trochę na żołnierskim fachu, możemy walczyć.

– A co poradzi jeden zbrojny?

Wilhelm zamyślił się.

– Możemy ich odeprzeć, ale to nie znaczy, że nie przyjdą następni. Jutro, a najdalej pojutrze wyślą nowy oddział. Liczniejszy.

– Jak sam chcesz dać im opór? Ja jestem tylko uczonym, który nigdy nie trzymał broni w ręku.

Wilhelm milczał chwilę.

– Mogę użyć energii. Chodźmy.

Gdy znaleźli się w refektarzu, Wilhelm ostrożnie zaczął napełniać srebrnym płynem bańki i butelki, które udało im się zgromadzić.

– Najpierw zmylimy wroga, a gdy się rozproszą, wtedy zaatakujemy – powiedział pewnie.

– Czy jest sens, aby rzucać się na wroga, który ma nad nami dziesięciokrotną przewagę?

– Sens jest, jeśli uderzymy tam, gdzie są nieprzygotowani do obrony.

Tomasz sceptycznie pokręcił głową.

– To są jedynie teoretyczne dywagacje, a przecież nas jest tylko dwóch, na Boga!

Ale Wilhelm nie słuchał.

– Rozdzielmy się. Ja będę w zachodniej wieży, a ty we wschodnim skrzydle znajdź okno, z którego można rzucać ognie.

 

Wilhelm poczekał, aż Saraceni będą dostatecznie blisko. Rzucił pierwszą butelkę, która rozprysła się, uwalniając białe światło. Konie na lewym skrzydle stanęły dęba i rozbiegły się, nie bacząc na razy, które otrzymywały od jeźdźców. Wśród zbrojnych zapanował popłoch. Wilhelm dał znak ręką i Tomasz cisnął butelkę napełnioną energią w prawą flankę. Teraz Wilhelm trafiał celnie w środek oddziału. Rzucone bańki pod wpływem wstrząsu wybuchały, dając ostre światło i parząc odsłoniętą skórę. Mahometanie krzyczeli z bólu, jeśli płyn rozlał im się po twarzy. W końcu rzucili się do ucieczki, nie mogąc osłonić się przed nieznaną bronią.

Tomasz patrzył za nimi bez emocji. Niebawem wrócą w większej liczbie, zaprowadzając nowy porządek świata z nowymi bogami. Ile jeszcze zostało mu czasu? Tydzień? Kilka dni?

 

***

Nazajutrz łuna na horyzoncie jakby przygasła, a wiatr rozgonił snujące się dymy. Nie było również nigdzie widać mahometan. Może wojna ma się ku końcowi? Może ominie klasztor?

– Moglibyśmy razem, ty i ja, pracować nad komentarzami do największych filozoficznych dzieł… przecież kiedyś, w przyszłości, ludzie też muszą je czytać… Jaka to byłaby strata…

– Tomaszu – powiedział łagodnie – będę musiał odejść.

– Jak to?

– Moc wehikułu prawie się wyczerpała. Została mi tylko jedna podróż. Chciałbym jeszcze raz spotkać ojca i odwiedzić rodzinne miasto.

Przez chwilę zaległa cisza.

– Czy pojedziesz ze mną? Przecież jest wojna. Mógłbyś stąd uciec.

Tomasz nie zapytał, z którego roku Wilhelm przybył. Żył już na tyle długo, aby wiedzieć, że żadna przyjaźń, nawet najszczersza nie trwa wiecznie. Uczniowie przychodzą i odchodzą, przyjaciele, jeśli cię wcześniej nie zdradzą, to w końcu umierają.

– Ja? Nie. Nie martw się o mnie – powiedział nonszalancko – jest w piwnicach loch, którym w razie czego można uciec z klasztoru. Prowadzi podziemnym tunelem za mury. Sprawdzałem ostatnio. Jest w dobrym stanie.

Wilhelm z bólem zamknął oczy, ażeby nie było widać w nich łez. Tomasz zamilkł i tego dnia nie wracali więcej do tej rozmowy.

Wieczorem udali się do refektarza.

– Żegnaj, przyjacielu!

Wilhelm pomachał pogodnie ręką. Uśmiechnął się. Tomasz nieśmiało podniósł rękę, aby uczynić również gest pożegnania, lecz zwalista postać Brabantczyka zniknęła już wewnątrz machinerii. Po chwili w pustym pomieszczeniu został tylko błąkający się księżycowy blask.

 

***

Pobiegł do furty i zamknął odrzwia. Przyciągnął stół, jakieś ławki i zatarasował wejście. Może o kilka chwil odwlecze atak. Ciężko dysząc, wpadł do skryptorium, otworzył codex i zaczął pisać.

Pisał szybko, prawie nieczytelnie. Byle zdążyć. Jeszcze została jedna księga Commentarium in De anima. Wojska Saracenów musiały już forsować wejście do klasztoru. Wcześniej na pewno zajęli kościół, bo słychać było z tamtej strony wrzawę i harmider.

Tolerancja religijna – myślał ze złością – akurat!

Atrament robił brzydkie kleksy, ale Tomasz na to nie zważał. W uszach brzmiały mu słowa Wilhelma, który recytował traktat Filozofa. Tomasz objaśniał zdanie po zdaniu, passus po passusie, najkrócej jak umiał. Gdybyż miał więcej czasu! Choćby dzień dłużej! Nie! Choćby godzinę! Co chwila zatrzymywał się na greckim terminie, którego przyjaciel nie wytłumaczył. Co to znaczy? Lękał się, że czegoś nie zrozumie. Z dzieła wyłaniała się potężna myśl, którą się zachłysnął. Wszystko pasowało. Umysł jak słońce, nieśmiertelny i boski, przewiezie nas w świat, który się nigdy nie rozpadnie i nie skończy.

– Jestem szczęśliwy – powiedział do siebie – jakże was mi żal, ludzie. Nie chcecie znać prawdy. A przecież jej słodycz może wypełnić wasze puste serca.

Tomasz nie żałował niczego. Gdy stawiał ostatnią kropkę, usłyszał, jak pękające drzwi walą się z łoskotem.

Koniec – pomyślał.