Białe noce

Panna Mania ścisnęła gorset, aż zaskrzypiało. Afinia jęknęła.

– Nie ma co luzować. Pani to się taka gruba w brzuchu zrobiła.

– No wie Mania co? Tak ordynarnie…

Afinia skończyła toaletę i przyjrzała się sobie w lustrze. No, no, całkiem ładnie. Założyła pukiel włosów za ucho, chwyciła rąbek halki i okręciła się dokoła, zupełnie jak jakiś podlotek.

Zarzuciła ciepły, szyty z grubego aksamitu płaszcz i zeszła na dół, czekać stangreta. Zmarszczyła nos. W powietrzu czuć było jakby siarką. Eee, głupstwa. Wsiadła do karety i kazała się wieźć do pałacu Michajłowskiego. Wpuszczono ją z ukłonami, poprowadzono do salonu i podano czaj. Książę jeszcze nie wrócił, ale zaraz będzie. Trochę znudzona oglądała ogromne obrazy wiszące w ciężkich, złotych ramach.

– Megalomania, cokolwiek bez gustu – mruczała do siebie lekko zniesmaczona. – O, o ten tutaj. A cóż to za bachantki?

Korpulentnym Rzymiankom w dezabilu daleko było do jakiegoś kanonu. Och, gdyby jeszcze raz mogła pokazać się światu w cudownie lekkim greckim stroju… rozmarzyła się. Zaraz jednak książę pojawił się w progu i rozciągnął usta w szerokim uśmiechu.

– Pani podziwia Siemiradzkiego? – Podbiegł, schylił się i szarmancko pocałował w rękę. – Byłbym wcześniej, ale dieduszka uparł się, że musi koniecznie do soboru Kazańskiego, nad grobem kniazia Kutuzowa się modlić, jakoby zaraz siły nieprzyjacielskie na matuszkę Rossiję… Ale co tam ja plotę… pani mi wybaczy, prawda?

Łaskawie skinęła głową.

– Bogini! Pani jest wiecznie piękna.

Afinia pokraśniała. Oczywiście, jakże by inaczej!

 

Wysiadła na Newskim, bo chciała nacieszyć się trochę wielkomiejską atmosferą. Wróci do domu dorożką, a teraz przespaceruje się bulwarem. Swoją drogą, książę jest rozkosznie naiwny, ale najważniejsze, że ma odpowiednią aparycję, a i życie w stolicy jest całkiem znośne. Wprawdzie z zachodniego frontu nie słychać o żadnej spektakularnej wiktorii imperialnej armii, lecz wojna już wygasa i wszystko niedługo wróci do normy. Zresztą, jutro raut u Wereszczagina, a w przyszłym tygodniu…

– Ateno!

Nie słyszała tego imienia od tak dawna, że prawie o nim zapomniała. Nagle stanik zaczął ją niemiłosiernie uwierać i zabrakło jej tchu. Kiereński, który kiedyś nazywał się zupełnie inaczej, teraz w stroju oficera carskich dragonów, zsiadłszy z konia podszedł do niej niecierpliwie.

– Nie mamy czasu. To nadchodzi.

– To nie moja sprawa. – Odwróciła się gwałtownie, żeby odejść.

Kiereński zmiął w ustach przekleństwo i złapał ją za łokieć.

– Nie tym razem!

– Ach! Daj mi spokój!

– Papa nie wie, kto wpuścił Sullę do miasta, ale niedługo się dowie – szepnął jej do ucha i uśmiechnął złośliwie.

To prawda, poddała Ateny, ale zrobiłaby to i po raz setny, i tysięczny.

– Zresztą – syczał dalej – sprawiedliwa wojna, to twoja działka, czyż nie?

– Sprawiedliwa wojna?!

Kiereński brutalnie chwycił ją za gardło.

– Rób co do ciebie należy, a nikt nie ucierpi.

Mogłaby go zgnieść jak robaka, ale wtedy wszystko by wróciło. Kołowrót krzywdy i zemsty. Niekończąca się wendeta. Uwolniła się z uchwytu.

– Czego chcesz?

– Sprowadź z Zurychu pociąg pancerny, wiem, że wciąż to potrafisz.

– Po co?

Kiereński odkaszlnął.

– Chcę stłumić bunt w zarodku, zanim rozlezie się po całej guberni, a nie mam tylu dział. Pomożesz mi, to będziesz mogła dalej cieszyć się wielkopańskim życiem. To jak, umowa stoi?

– A co z tego ty będziesz miał?

– Och, może jakiś awans i względy jego wysokości. Wiesz, że dla nieśmiertelnej sławy zrobię wszystko.

Afinia ściągnęła brwi. A ten, czegóż się tak tłumaczy?

– No to co? Zrób dla mnie tę robótkę i więcej nie będziesz musiała niczym zaprzątać swojej ślicznej główki.

Tak, miała wciąż władzę nad machinami wojennymi. Przymknęła oczy. Wydało jej się, że znalazła się na peronie, przy którym stała pancerna lokomotywa. Widziała gładką bez złączy, grubą blachę, opasującą parowóz i wagony, czołowe reflektory, trzy osie wielkich kół. Czuła zapach smaru i węglowego pyłu. Dotknęła ręką gorącego pancerza, a maszyna zadrżała. Przyzwała do siebie stalowego potwora, a on posłusznie ruszył.

 

***

Całe miasto ogarnął szał mordu. Trupy ktoś wlókł w zatęchłe zaułki, odzierał z butów i ubrań. Dzielnice biedoty stały w ogniu, ale pożary podpełzały i pod zewnętrzne kanały, a kanonada od strony Twierdzy Pietropawłowskiej nie ustawała ani na chwilę. Bolszewicy byli już prawie wszędzie. Afinia w żołnierskiej kurtce i bryczesach, na ulubionym koniu, który był przyzwyczajony do wojennych trudów, przejechała przez pusty plac Świętego Izaaka. W śnieg zaczął już wsiąkać brud wojny.

Gdy dotarła do Admiralicji, zaprowadzono ją do gabinetu z zasłoniętymi szczelnie oknami. U sufitu zawisł czarny dym, a w pomieszczeniu czuć było tytoniowy smród. Powinna była rozpoznać go wcześniej. Może wtedy wszystko potoczyłoby się inaczej. Jedyna żarówka oświetlała stół z rozrzuconymi papierami.

– Ateno! Jesteś! – Kiereński był szczerze zadowolony.

– Lenin, Krupska, Trocki, Kon. – Zaczął przedstawiać ludzi wokół stołu. – Jestem ci naprawdę wdzięczny, że ściągnęłaś wszystkich.

Bez zainteresowania przesunęła po nich wzrokiem.

– Gdzie to jest?

– Na nabrzeżu, niedawno ruszyło w stronę Wyspy Wasiliewskiej. Ateno… – Z suchym trzaskiem wyłamywał palce.

– Wojna domowa wisi na włosku, a co ty robisz w tej sprawie?

– Moja droga, zostaw trudne sprawy herosom – poklepał ją protekcjonalnie po ramieniu – dopilnuj tylko, żeby nikt nam nie przeszkadzał, gdy będziemy zaprowadzać nowy ład.

– Jaki nowy ład?! – Zaczęła się powoli irytować.

– Hm, to jest… – przygryzł wargę – oczywiście, że zaprowadzimy wreszcie porządek!

 

***

– Głupcy – syczała przez zęby – ludzie nigdy się nie zmienią!

Chwyciła mosina. Broni nie trzymała od wieków, ale karabin od razu przylgnął do ręki, jakby tylko na nią czekał. Podniosła do oka, wycelowała, nacisnęła spust, poczuła uderzenie odrzutu. Załadowała jeszcze raz. Wyjrzała.

Plac przed Pałacem Zimowym od strony Newy powoli zasnuwał się czarną, ciężką mgłą, która wypluwała ruchliwe oddziały bolszewików. Pojawiali się znienacka i biegli nie schylając głów w stronę wschodniego wejścia. Ściana otchłani postępowała za nimi.

Chaos.

Rozsiewał woń siarki i zniszczenia. Żywił się nienawiścią i rzezią. Krwią i charczeniem umierających. Nigdy nie do nasycenia. A teraz jest tutaj.

Ogień karabinowy potężniał, to znów słabł. Bolszewicy wciąż nie przypuszczali szturmu, ale to tylko kwestia czasu. Na razie pułki strzelecki i piechoty pod jej rozkazami zajęły gmach Sztabu Głównego i pałac. Ale na jak długo? Jeśli czerwonym uda się wywiesić tu swoją flagę, to skończy się carat i świat jej żołnierzy się rozpadnie. Strzelcy ustawili w oknach karabiny, ściągnęli worki z piaskiem i skrzynie z amunicją. Z drugiego piętra mogli ogniem kontrolować plac. Bolszewicy podsunęli się na skraj czarnej mgły, skąd mieli wykonać atak. Komendant krzyknął: batalion wpieriod! i ruszyło ich mrowie do ofensywy.

Afinia zakomenderowała:

– Strzelać prosto salwami!

Nieprzyjaciel pod ogniem zawahał się i cofnął na chwilę, a sformowawszy szyki, zaczął na nowo nacierać.

Wiedziała, że na razie są w dobrym położeniu, bo mają osłonę, lecz gdy wróg wedrze się do środka, czeka ich zażarta walka na bagnety.

Rozgrzmiała bolszewicka artyleria.

Strzelcy odpierali natarcia. Jedno, drugie, trzecie…

– Nie utrzymamy się!

To jeden z podchorążych roty broniącej południowego skrzydła.

– Zaczepność bolszewików rośnie i wciąż pojawiają się następni i następni!

Nie mogła nic na to poradzić. Tak to już jest z chaosem.

– Słuchajcie uważnie, będziemy bronić wejść jak długo się da. Musimy utrzymać centralne punkty. W tym czasie powinny nadciągnąć dwie syberyjskie brygady artyleryjskie i Kiereński ze swoimi ludźmi.

– Tak jest!

Ale w końcu bolszewicy przedarli się.

 

Stare stanowiska zostały całkowicie zrujnowane, a nieprzyjaciel podchodził coraz bliżej. Wycofała się ze swoimi rotami do kolejnych, bardziej wewnętrznych pomieszczeń. Zabarykadowali drzwi, wybili okna i zamontowali karabiny maszynowe. Gorączkowo uszczelniali otwory w szybach, byle zdążyć.

Mimo to ciemna maź przez szpary zaczęła niespiesznie wlewać się do sali. Pokrywała podłogową mozaikę, zakrywając jej delikatny deseń. Potem lepkie macki chaosu rozpoczęły powolną wspinaczkę na czarne kolumny o złotych akantowych kapitelach i podnosiły się coraz wyżej. Mrok znalazł nawet nieszczelności w gładko wypolerowanych sarkofagach egipskich faraonów, wpełzał do środka i tam zamieniał się w trupi odmęt.

Podniosła karabin, a białogwardziści za nią stali nieruchomo. Czekała.

Wreszcie odrzwia wypadły i oba skrzydła prowadzących do sali egipskiej wrót, zwaliły się z hukiem.

Była przyzwyczajona do widoku jątrzących się śmiertelnych cięć. Była przyzwyczajona do smrodu palących się ciał. Wojna, nawet sprawiedliwa, jakimże jest barbarzyństwem! Nie pozostawia nikogo bez ran, a wewnątrz duszy każdego, bez względu na to, po której stoi stronie, na zawsze zagnieżdża się cień.

Zdrada jednak – do niej nie mogła przywyknąć.

– Opór nie ma sensu, poddaj się Ateno.

Wśród czarnych oparów wkroczyli bolszewicy, a na ich czele szedł Kiereński. Jego też już dawno pochłonął chaos.

Afinia nie opuszczając broni podeszła bliżej.

– Nie mam mocy wróżbiarskiej i nie wiem, co będzie.

Jeszcze dwa kroki.

– Bronię tylko mieszkańców przed uzurpatorami i niesprawiedliwością. A to miasto jest moje!

– Wiem, że nie pokonam ciebie w bezpośredniej walce – Kiereński mlasnął w rozdrażnieniu – ale gdy my tu będziemy wymieniać między sobą nic nie znaczące razy, jak myślisz, ile czasu wytrzymają twoi żołnierze? I nieśmiertelność ma swoją cenę.

Miał rację. Obrońców było za mało.

O Mojry! Czy mój gniew rozbije waszą obojętność? Jak długo będziecie oglądać szklanymi oczami bezowocne wysiłki ludzi i bogów? Czy pozwolicie barbarzyńskim hordom zawładnąć miastem? Dlaczego ciągle milczycie?!

 

***

 

Bili się o każde schody i każdy filar. Omdlewali z wyczerpania. Jeśli kogoś owionął dym, nie było ratunku. Tracił zmysły i wił się w konwulsjach na ziemi. Próbowali go wtedy ratować, ale uciekał wewnątrz siebie, wywracając białka oczu.

– Prędzej! Na Boga, prędzej!

To łącznik.

– Wzięli jego wysokość na zakładnika! O Boże!

– Gdzie?

– Na piętrze w północnym skrzydle!

Afinia już w biegu odrzuciła broń i odpinała pas z ładownicami. Podchorąży został w tyle, a ona biegła przez niekończącą się amfiladę sal. Gdy później zastanawiała się nad tym, na co wtedy liczyła, nie umiała sobie przypomnieć.

W końcu ich jednak znalazła. Kiereński trzymał cara na muszce. Nawet gdyby chwyciła karabin zabitego żołnierza i wycelowała, albo nawet nakazała broni samej strzelać, nie zdąży. W tej chwili z bocznych drzwi wypadli dowódca straży osobistej imperatora generał Kobylański i jej adiutant. Widocznie reszta gwardii była wciąż związana przy wejściu albo też już zginęła. Przerażenie odmalowało im się na twarzy, podnieśli broń, ale nie odważyli oddać strzału. Kiereński nawet się nie ruszył. Jeden z czerwonoarmiejców podszedł i wymierzył dwa ciosy kolbą. Wasia upadł, a w jego otwartych oczach odbiła się czerwienią kałuża krwi.

 

– Żołnierze! – mówiła zaledwie wczoraj.

Pułki strzelców, piechoty, artyleryjskie i kozackie, wciąż wierne Mikołajowi II, zebrała na placu Znamieńskim, aby przejąć dowództwo. Jeszcze raz poprowadzi wojska ku zwycięstwu, jeszcze raz ocali ład tego świata. Tak jak wtedy, gdy wyprowadziła dziesięciotysięczną armię z miasta na pola Maratonu. Nie wygra się jednak wojny, jeśli nie zawładnie sercami wojowników i nie wleje w nie męstwa. Panować nad maszynami wojennymi mogą i bogowie, ale panować nad duszami żołnierzy może jedynie prawdziwy wódz, taki, który na końcu, w ostatnim momencie, poświęci siebie.

– Żołnierze… Nasze miasto jest bramą naszej ojczyzny! Gdy siły nieprzyjaciele przekroczą jego próg, cały kraj będzie wił się w konwulsji, umierając wioska po wiosce, ulica po ulicy. Wiem, że posyłam was na bratobójczą walkę, wiem, że nikt mi tego nie wybaczy!

Pułki poczęły falować, a zaraz też podniósł się rwetes. Książę w pierwszym rzędzie, dowodzący grenadierami, właśnie ją rozpoznał i jęknął w osłupieniu:

– Afinia!

Posłała mu smutny uśmiech, ostatni, i krzyknęła:

– Do broni!

Przywołała do siebie armaty i haubice, a te posłusznie wtoczyły się na plac. Żołnierze karnie formowali szyki, a ona przejechała stępa przed generalicją, chcąc ocenić, czy zostaną przy jej boku.

– Bolszewików jest coraz więcej i wciąż dołączają nowi. Robotnicy z zakładów metalurgicznych wspierają rewolucję, tylko patrzeć, jak całe miasto pochłonie czerwona zaraza. – Generał major Surkow pochmurnie spojrzał na swój pułk. – Obawiam się, że jest nas zbyt mało…

– Generale, jeśli nie chcemy wszyscy skończyć rozstrzelani przez schlaną swołocz w jakiejś piwnicy, to musimy walczyć do końca.

Vice-gubernator Apollon Konisskij sprawdził swój nagant i zawahał się. Czy zdąży jeszcze pożegnać się z żoną?

– Ocalenie jego wysokości jest dla nas pierwszym i najważniejszym zadaniem!

Generał lejtnant Michaił Buckowskoj, który całe swoje życie oddał idei samodzierżawia, miał tylko jeden cel. Umrzeć za cara.

Afinia skinęła im głową, uderzyła konia piętami i miała ruszać, aby zająć stanowiska w pałacu, ale podbiegł do niej młody chłopak w mundurze pułku prieobrażeńskiego i przytrzymał za strzemię.

– Wasze błagorodie, pozwólcie mi, ja stanę waszym adiutantem. Wszyscy od nas przeszli na stronę bolszewików. Ja…

Miał płowe włosy, niewinne oczy i czerwone usta, które pewnie nigdy jeszcze nie całowały dziewczyny. Pochyliła się i leciutko dotknęła palcami jego policzka.

– A ty, dlaczego zostałeś?

Chłopak się zaczerwienił.

– Mama mówiła, aby nigdy wiary prawosławnej nie zdradzić, to ja nie zdradzę…

– Jak ci na imię?

– Wasia. To znaczy Wasilij, ale mówcie do mnie Wasia.

– Nie boisz się śmierci?

Chłopak posmutniał.

– Boję.

***

 

Pękały głośno okienne szyby i wlewał się przez nie chaos. Zaraz za nim na parapety wskakiwali rewolucjoniści i zapełniali korytarze pałacu, rozbiegając się we wszystkie strony, jak bezmyślne robactwo. Zdejmowała żołdaków mroku jednego po drugim, ale było ich zbyt wielu. Spychali obrońców, zostawiając im coraz to mniejsze pole manewru. Już wcześniej przyszły meldunki o wzięciu przez bolszewików arsenału i wypuszczeniu więźniów z Twierdzy Piertopawłowskiej. Żaden z nielicznych oddziałów broniących budynków rządowych nie miał szans na jakikolwiek kontratak. Wycofywała się, a jej gwardziści, którzy bez przerw walczyli na bagnety, coraz bardziej słabli.

Mogłaby zbudować barykady i walczyć do ostatniego żołnierza. Mogłaby poświęcić cywili, kilkunastoletnich chłopców i dziewczęta i posłać ich na pewną śmierć, aby swoją masą zalali bolszewickie stanowiska… mogłaby…

Wydała rozkaz i zarządziła opuszczenie miasta.

Ostrożnie oparła karabin o ścianę i długo patrzyła za odchodzącymi strzelcami. Potem ruszyła labiryntem sal, które ze swym kamiennym chłodem stały się grobowcami dla walczących. Kiereński na nią czekał. Czyżby zdążył ją poznać przez te wszystkie lata? Zrozumiał, dlaczego otworzyła wrogom bramy Aten? Czarna mgła zmieszana z tytoniowym dymem wciąż unosiła się pod sufitem.

Odwróciła się po raz ostatni. Z lufą przy skroni Mikołaj podpisywał abdykację. Ręka mu się trzęsła, więc przytrzymał ją i przycisnął do papieru, na który wypłynął kleks atramentu. Pogodny, zielony marmur pokoju z zegarem zawsze już będzie kojarzył jej się z chaosem.

 

***

Miała teraz na sobie kurtkę jeneralską, a włosy chowała pod żołnierską czapką. Już dawno zostawiła Petersburg za sobą, który powoli zaczął zacierać się jej w pamięci. Czasami tylko pojawiał się pod powiekami, gdy mrużyła oczy od słońca, ze swoim bladozłotym przejrzystym powietrzem, greckimi kolumnami pałaców i głęboko granatowymi wodami Newy.

Spojrzała za siebie z wysokości siodła. Biała Armia wycofywała się wraz z taborami i rannymi na Krym. Tam może uda się przez jakiś czas utrzymać przyczółki, a potem czeka wszystkich ostateczna ewakuacja. Jak to się skończy? Wezwała wcześniej francuskie i amerykańskie statki, które jakby niechętnie ustawiły się w konwój, a teraz przemierzały wody Morza Czarnego w kierunku Sewastopola. Mogła mieć tylko nadzieję, że zdążą.

Z pułku ułanów oderwał się jeden jeździec. Poznała go, żołnierze mówili o nim z szacunkiem „biały orzeł”.

– Generał lejtnant Piotr Nikołajewicz Wrangel – przedstawił się – wasza wielmożność, czekamy na pani rozkazy.

– Proszę mi mówić po prostu: Ateno.