KLASZTOR

 

 

„W kra­jach chrze­ści­jań­skich nadal można było od­na­leźć takie za­kąt­ki, nad któ­ry­mi pań­stwo nie spra­wo­wa­ło kon­tro­li – wsie, o któ­rych za­po­mnia­ła in­kwi­zy­cja, czy też go­spo­dar­stwa, o któ­rych ist­nie­niu nie wie­dział nawet lo­kal­ny wójt.”

– Peter En­glund „Lata Wojen”

 

Frag­ment dzien­ni­ka Wil­hel­ma Gal­le­na

21 paź­dzier­ni­ka 1889 roku, Al­za­cja, Niem­cy

 

 Dzi­siaj w oko­li­cach po­łu­dnia wy­ru­szam z Bre­isach na za­chód, od­da­la­jąc się od ko­ry­ta Renu i zmie­rza­jąc w dzi­kie re­jo­ny Wo­ge­zów. Po­go­da zdaje się za­ła­my­wać i w pa­nu­ją­cym wil­got­nym chło­dzie da się wy­czuć nad­cho­dzą­cą burzę, jed­nak pod­eks­cy­to­wa­nie, to­wa­rzy­szą­ce mojej po­dró­ży, wy­klu­cza ja­ką­kol­wiek zwło­kę. Klo­ster­berg jest na wy­cią­gnię­cie ręki, a wraz z nim roz­wią­za­nie za­gad­ki. Koń czeka, gdy za­pad­nie zmierzch z pew­no­ścią będę już w wio­sce.

 

+++

 

Młody bi­blio­te­karz po­now­nie spoj­rzał na prze­mo­czo­ną mapę i klnąc pod nosem, scho­wał ją ostroż­nie do kie­sze­ni re­din­go­ta. Sza­ra­wy dzień po­wo­li miał się ku koń­co­wi. Za­ci­na­ją­cy ostro deszcz do­dat­ko­wo ogra­ni­czał wi­docz­ność. Koń­skie ko­py­ta za­pa­da­ły się w błot­ni­stej le­śnej dro­dze, roz­świe­tla­nej co rusz na­gły­mi bły­ska­mi pio­ru­nów.

Wil­helm po­kle­pał zwie­rzę po szyi.

– Je­ste­śmy nie­da­le­ko. To musi być gdzieś tutaj. Jesz­cze chwi­lę i bę­dzie­my grzać się pod da­chem, przy­ja­cie­lu.

Ko­lej­ny grzmot prze­to­czył się po cięż­kim wie­czor­nym nie­bie. Koń par­sk­nął nie­spo­koj­nie.

Po raz pierw­szy od wyjazdu z Ba­zy­lei, Wil­hel­ma Gal­le­na opu­ści­ło pod­nie­ce­nie zwią­za­ne z wy­pra­wą. Kiedy kilka ty­go­dni temu do jego an­ty­kwa­ria­tu tra­fił dzien­nik pew­ne­go ka­pi­ta­na wojny trzy­dzie­sto­let­niej, mło­dzie­niec nie po­sia­dał się ze szczę­ścia. Hi­sto­ria w nim za­war­ta nada­wa­ła by się na wspa­nia­łą ro­man­tycz­ną po­wieść, z któ­rej za­mia­rem na­pi­sa­nia Wil­helm nosił się od dawna. Nie­ste­ty dzien­nik ury­wał się dość nie­spo­dzie­wa­nie. Ostat­nie jego wpisy do­ko­na­ne były we wsi Klo­ster­berg, kiedy więc tylko Gal­le­no­wi udało się zlo­ka­li­zo­wać tę miej­sco­wość na sta­rych ma­pach, nie tra­cił czasu.

 

Koń bro­dził w coraz więk­szym bło­cie. Z pięk­ne­go gra­na­to­we­go ka­pe­lu­sza z sze­ro­kim ron­dem spły­wa­ły ka­ska­dy wody. Gruby re­din­got nie chro­nił już ani przed desz­czem, ani przed coraz bar­dziej przej­mu­ją­cym zim­nem.

W oddali błysnęło światło.

Wil­helm uniósł się w strze­mio­nach i wstrzy­mał od­dech.

– To tam, przy­ja­cie­lu! Byłem już pewny, że zgu­bi­li­śmy drogę. – Spiął konia i ru­szył w stro­nę po­ma­rań­czo­wych punk­ci­ków ma­ja­czą­cych mię­dzy drze­wa­mi. Las gęst­niał wokół niego, a droga sta­wa­ła się coraz węż­sza. Nie­wi­docz­ne w za­pa­da­ją­cym mroku ga­łę­zie sma­ga­ły go po twa­rzy, ale nie zwal­niał tempa do­pó­ki nie wy­je­chał na otwar­tą prze­strzeń. Kilka me­trów przed sobą usły­szał plusk pły­ną­cej, małej rzecz­ki i do­strzegł drew­nia­ny most, pro­wa­dzą­cy do roz­iskrzo­nej świa­tła­mi wio­ski. Na po­bli­skim wzgó­rzu stał  klasz­tor. Jego zu­peł­nie czar­na syl­wet­ka od­ci­na­ła się wy­raź­nie od za­chmu­rzo­ne­go, wie­czor­ne­go nieba.

 

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Wieś Klo­ster­berg, wedle ob­li­czeń ja­kieś 11 mil na za­chód od Fre­ibur­ga,

dnia 13 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Wczo­raj, w końcu, w gę­stych la­sach po­ra­sta­ją­cych tu­tej­sze oko­li­ce udało nam się zgu­bić po­ścig od­dzia­łów We­imar­czy­ka. Po na­szej po­raż­ce Sa­vel­lo znik­nie i upa­dek Bre­isach jest tylko kwe­stią czasu. Ko­lej­na rzeź, ko­lej­ny potop krwi. Tak bar­dzo wszy­scy do tego przy­wy­kli, że nie­mal nie pomnę już świa­ta bez wojny. He­re­ty­cy za­da­li nam do­tkli­wą klę­skę. A może to nasz dobry Pan ze­słał nam ją, by od­ku­pić winy?

Dziś od rana po­su­wa­li­śmy się w gę­stej mgle, która cho­wa­ła nas przed nie­przy­ja­ciół­mi i tłu­mi­ła od­gło­sy uciecz­ki. Przed po­łu­dniem do­tar­li­śmy do spo­koj­nej wsi, nie­tknię­tej bi­tew­ną po­żo­gą. Osie­dle to, ciche i spo­koj­ne, zwie się Klo­ster­berg, od sta­re­go śre­dnio­wiecz­ne­go klasz­to­ru, gó­ru­ją­ce­go na jed­nym ze wzgórz ota­cza­ją­cych wio­skę. Miesz­kań­cy przy­ję­li nas do­brze, choć po­dejrz­li­wie, roz­ka­za­łem mej kom­pa­nii nie wsz­czy­nać awan­tur, byśmy w spo­ko­ju mogli wy­li­zać się z ran. Mu­si­my od­po­cząć. Głu­po­ta ce­sar­skich do­wód­ców wpę­dzi­ła nas w tę godną po­ża­ło­wa­nia sy­tu­ację. Więk­szość mej kom­pa­ni zo­sta­ła roz­bi­ta, a za ma­sa­krę jaką zgo­to­wa­li nam od­szcze­pień­cy, nie­chaj po wiecz­ny czas płoną w pie­kle!

 

+++

 

Ranek 9 sierp­nia 1638 roku, Wit­ten­we­ier, Ba­de­nia

 

Ka­pi­tan Ja­nosh spoj­rzał na po­łu­dnie. Kil­ka­na­ście mil dalej, w dole, wzno­si­ła się twier­dza Bre­isach, oto­czo­na nie­licz­nym kor­do­nem wojsk księ­cia Ber­nar­da We­imar­skie­go. Po­mię­dzy twier­dzą, a wzgó­rzem zaj­mo­wa­nym przez woj­ska ce­sar­skie księ­cia Sa­vel­li, około dzie­się­ciu ty­się­cy żoł­nie­rzy zbli­ża­ło się do jego po­zy­cji.

Ka­pi­tan spoj­rzał na linie wojsk za ple­ca­mi. Armia ka­to­lic­ka przy­by­ła pod Wit­ten­we­ier dwa dni wcze­śniej i zdą­ży­ła zająć do­god­ne po­zy­cje do od­par­cia ataku We­imar­czy­ka. Kurt prze­biegł wzro­kiem po szykach swo­jej kom­pa­nii.

Przy jego boku po­ja­wił się do­brze umię­śnio­ny męż­czy­zna. Bujny wąs i pod­go­lo­na czu­pry­na do­bit­nie świad­czy­ły o kraju, z którego pochodził. Splu­nął w trawę, a jego po­zna­czo­na licz­ny­mi bli­zna­mi twarz roz­ja­śni­ła się w sze­ro­kim uśmie­chu.

– Może jed­nak za­ata­ku­ją, Bre­slau, co są­dzisz?

Ka­pi­tan od dawna nie re­ago­wał już na to okre­śle­nie. Uwa­żał zresz­tą, że to le­piej, iż jego praw­dzi­we na­zwi­sko nie po­ja­wia się zbyt czę­sto na ustach pod­wład­nych. Mogli na­zy­wać go Bre­slau. Nie wsty­dził się swo­je­go po­cho­dze­nia.

– Daj Boże, Tar­na­va… – od­po­wie­dział, nie od­wza­jem­nia­jąc jed­nak uśmie­chu.

Woj­sko było wy­po­czę­te i w do­brych na­stro­jach, dzia­ła usta­wio­ne w do­god­nych do obro­ny miej­scach. Li­czeb­nie armia ka­to­lic­ka nie­mal dwu­krot­nie prze­wyż­sza­ła od­dzia­ły zmie­rza­ją­ce ku niej od po­łu­dnia. Zwy­cię­stwo było pewne.

 

+++

 

Późne po­po­łu­dnie 9 sierp­nia 1638 roku, lasy Ka­iser­wal­du, oko­li­ce Wit­ten­we­ier, Ba­de­nia

 

Kurt nie mógł uwie­rzyć w to, co wy­da­rzy­ło się kilka go­dzin wcze­śniej.

Około po­łu­dnia armia Ber­nar­da We­imar­skie­go za­czę­ła się cofać pod li­chym ostrza­łem wojsk ka­to­lic­kich. Sa­vel­lo był pewny zwy­cię­stwa i bez za­sta­no­wie­nia dał roz­kaz do opusz­cze­nia do­god­nych po­zy­cji na wzgó­rzu. Część niż­szych rangą do­wód­ców pró­bo­wa­ło prze­ko­nać go, że to zbyt po­chop­na de­cy­zja, ale nie słu­chał ni­ko­go. Od­dzia­ły ce­sar­skie ru­szy­ły w dół zbo­cza i wbiły się kli­nem w arier­gar­dę We­imar­czy­ka. Na­jem­na kom­pa­nia Kurta Ja­no­sha ru­szy­ła wraz z nimi. Ksią­że Ber­nard suk­ce­syw­nie wy­co­fy­wał się na po­łu­dnie.

To sza­leń­stwo, po­my­ślał Ja­nosh. Opusz­cze­nie do­god­nych po­zy­cji i utra­ta ko­rzy­ści z prze­wa­gi li­czeb­nej, któ­rej nie można wy­ko­rzy­stać w gę­stym lesie. W cha­osie walki ka­pi­tan spoj­rzał na uprzed­nio zaj­mo­wa­ne wzgó­rze i do­strzegł nie­ru­cho­mą po­stać na koniu. Sa­vel­lo.

Czy on, kurwa, myśli, że wszyst­kie pra­wi­dła sztu­ki wo­jen­nej można wy­rzu­cić na śmiet­nik?!

Krew blu­znę­ła na ka­ftan Kurta, jego koń za­chwiał się i omal nie upadł. Wokół sły­chać było tylko szczęk oręża i wy­strza­ły musz­kie­tów. Od­dzia­ły księ­cia Ber­nar­da wy­co­fa­ły się już głę­bo­ko w lasy Ka­iser­wal­du. Po­mi­mo ewi­dent­ne­go błędu tak­tycz­ne­go woj­ska ka­to­lic­kie miały zwy­cię­stwo na wy­cią­gnię­cie ręki.

I wtedy wła­śnie We­imar­czyk od­sło­nił karty.

Na po­stę­pu­ją­ce kom­pa­nie Sa­vel­li ru­szy­ły ukry­te w lesie, świe­że re­gi­men­ty Gu­ebrian­ta i Tau­pa­de­la, z któ­rych obec­no­ści ka­to­li­cy nie zda­wa­li sobie spra­wy, aż do obec­nej chwi­li. Kom­pa­nia Kurta Ja­no­sha i resz­ta wojsk ce­sar­skich do­sta­ła się w klesz­cze. Za­czę­ła się rzeź.

Gęsty zie­lo­ny las spły­nął krwią. Bujne po­szy­cie po­kry­ło się cia­ła­mi, a upior­ne wycie ran­nych wo­ła­ło o po­mstę. Ci któ­rzy nie zgi­nę­li od kul i kling byli du­sze­ni i za­dep­ty­wa­ni. W ogól­nym szale wy­dłu­by­wa­no oczy i wy­szar­py­wa­no nosy. Gdy za­bra­kło kul, głowy roz­łu­py­wa­no kol­ba­mi musz­kie­tów i ga­łę­zia­mi. Z na­jem­nej kom­pa­nii Bre­slaua oca­la­ła je­dy­nie szóst­ka i choć obie stro­ny ru­sza­ły do bitwy z imie­niem Boga na ustach, tego dnia oka­zał się On głu­chy…

 

 +++

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, dnia 15 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Wieś wy­da­je się cał­kiem spo­koj­na, miesz­kań­cy zaś nie robią nam żad­nej szko­dy. Tak jak i my są rzym­skie­go wy­zna­nia, a żadne he­re­zje nie do­tar­ły do tej ustro­ni. Jest tu soł­tys, Lucas Muir, jed­nak jeśli wie­rzyć plot­kom, to oj­ciec Ne­bi­ros, opat tu­tej­sze­go klasz­to­ru, jest w osa­dzie szarą emi­nen­cją i nic nie dzie­je się bez jego wie­dzy i zgody. Do tej pory nie po­pro­sił nas jed­nak na roz­mo­wę, a i my szcze­gól­nie się do tego nie kwa­pi­my. Kwa­te­rą roz­ło­ży­li­śmy się w go­spo­dzie. Pła­ci­my za wszyst­ko uczci­wie, nie czy­niąc tu­tej­szym żad­ne­go gwał­tu. Po ty­go­dniu, dwóch ru­szy­my w kie­run­ku Alp i spró­bu­je­my prze­do­stać się nie­zau­wa­że­ni przez zie­mie Szwaj­ca­rów do wojsk Hatz­feld­ta sta­cjo­nu­ją­cych w Ba­wa­rii. Choć koń­ców­ka lata jest bar­dzo go­rą­ca, mu­si­my zdą­żyć, nim je­sień za­go­ści w gó­rach na dobre.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, dnia 18 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Wspa­nia­ła let­nia po­go­da utrzy­mu­je się i chyba już nikt z na­szej szóst­ki nie wie­rzy, że po­ścig mógł­by jesz­cze nas od­na­leźć. Nic nie wiemy na temat roz­wo­ju wy­da­rzeń, bo też osada jest zu­peł­nie od­izo­lo­wa­na od świa­ta. Nie przej­mu­je­my się tym jed­nak zbyt­nio, wie­dząc, że to kwe­stia dni, zanim bę­dzie­my zmu­sze­ni opu­ścić tę ma­low­ni­czą do­li­nę.

Wczo­raj po raz pierw­szy uj­rza­łem Hanne, córkę soł­ty­sa Muira. W życiu swoim nie wi­dzia­łem tak cud­ne­go stwo­rze­nia. Na swoją zgubę. Teraz trud­niej bę­dzie mi stąd wy­je­chać, choć wo­jacz­ka wzywa nas już wszyst­kich. Moje psy wojny nie­cier­pli­wią się i po­mi­mo re­spek­tu, jaki przede mną czują, nie­dłu­go chuć sta­nie się waż­niej­sza od wszel­kich zasad.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 19 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Kiedy dzi­siej­sze­go dnia spa­ce­ro­wa­łem po wsi, ude­rzy­ła mnie jedna myśl. Jak mało mło­dych ludzi widać było wokół. Za­rów­no ko­biet jak i męż­czyzn. Za­zwy­czaj to ich widzi się przy obo­wiąz­kach, tutaj zaś wszel­kie prace wy­ko­ny­wa­ne były przez osoby star­sze. W pierw­szej chwi­li po­my­śla­łem, że może mło­dzi po­szli na wojnę, jed­nak Al­bert, około dwu­dzie­sto­let­ni syn karcz­ma­rza, je­dy­na osoba, która gdy oj­ciec nie widzi, za­ba­wia mnie roz­mo­wą, twier­dzi że wio­ska jest cał­ko­wi­cie od­izo­lo­wa­na. Opat za­bro­nił uczest­nic­twa w ja­kich­kol­wiek kon­flik­tach ze­wnętrz­ne­go świa­ta.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 20 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Dziś po raz pierw­szy ośmie­li­łem się ode­zwać do Hanne. Jest spe­szo­na, nie­śmia­ła, ale wiem też, że moje za­in­te­re­so­wa­nie nie jest jej nie­mi­łe. Czuję jed­nak, że cała wieś, śle­dzi w jakiś spo­sób, moje nią za­in­te­re­so­wa­nie i pil­nie baczy bym nie prze­kro­czył gra­ni­cy przy­zwo­ito­ści. Boże, jak słod­ka jest to isto­ta. I ten nie­zro­zu­mia­ły dla mnie smu­tek z któ­rym pa­trzy cza­sem w dal. Smu­tek, który je­dy­nie wzma­ga jej pięk­no. Hanne… jakże cięż­ko bę­dzie mi opusz­czać to miej­sce.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 21 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Chyba zbyt długo zwle­ka­my już z wy­jaz­dem. At­mos­fe­ra we wsi staje się coraz bar­dziej dusz­na. Nie wiem dla­cze­go. Czuję zmia­ny. Nad­cho­dzi coś, czego nie mo­że­my po­wstrzy­mać. Widać to po miesz­kań­cach wsi. Wszy­scy są po­de­ner­wo­wa­ni i jesz­cze bar­dziej mil­czą­cy. Nawet Al­bert, tak za­wsze skory do roz­mo­wy, kiedy za­gad­ną­łem go dziś, dla­cze­go tak mało jest tu jego ró­wie­śni­ków, bąk­nął tylko coś o za­ra­zie, która za­bra­ła wielu mło­dych i zaraz uciekł z izby.

 

Po po­łu­dniu nie­mal do­szło do bójki po­mię­dzy Tar­na­vą a Tho­ma­sem Bloc­kiem, synem mły­na­rza. Dzię­ki Bogu, mój Polak opa­mię­tał się w porę, zanim roz­bił mu głowę. Po­szło ponoć o córkę szew­ca, która tam­te­mu jest przy­obie­ca­na. Pan nasz jest świad­kiem, jak cier­pli­wi je­ste­śmy wzglę­dem tych ludzi. Był czas, kiedy po takim zaj­ściu cała osada po­szła­by z dymem.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 24 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Ostat­nie dni mi­ja­ją nam w wiel­kim ma­ra­zmie i wszy­scy czu­je­my już, że lada dzień trze­ba bę­dzie opu­ścić osadę. Boże, żeby choć raz móc spo­tkać się z Hanne, kto wie, czy dane mi bę­dzie wró­cić tu po za­koń­cze­niu wojny. Jeśli ta wojna w ogóle bę­dzie miała jakiś ko­niec…

 

Wczo­raj  jed­nak, po zmro­ku, zda­rzy­ła się rzecz dziw­na. Wła­śnie odło­ży­łem pióro, jak co noc, gdy su­mien­nie wy­peł­nia­łem obo­wią­zek wzglę­dem tego dzien­ni­ka, kiedy ude­rzy­ła mnie nie­na­tu­ral­na cisza w go­spo­dzie. Za­wsze sły­chać tu było pracę karcz­ma­rza i jego ro­dzi­ny, teraz jed­nak do­mo­stwo zda­wa­ło się puste. Za­cie­ka­wio­ny zsze­dłem na dół. Nie na­po­ty­ka­jąc ni­ko­go, wy­sze­dłem na ze­wnątrz i oczom moim uka­zał się dziw­ny widok. Wio­ska była wy­lud­nio­na. W gę­stym mroku uj­rzeć można było, jak wszy­scy, chyba, miesz­kań­cy kro­czą z po­chod­nia­mi w wiel­kiej ko­lum­nie zbo­czem wzgó­rza, wprost do wrót klasz­to­ru. Obraz ten był tak hip­no­tycz­ny, że oprzy­tom­nia­łem i ode­rwa­łem od niego oczy do­pie­ro, gdy cały po­chód zna­lazł się za bramą. Ran­kiem opo­wie­dzia­łem całą rzecz swym to­wa­rzy­szom, ci jed­nak spali w nocy twar­do i nie sły­sze­li, ani nie wi­dzie­li nic dziw­ne­go. Kiedy zaś wy­py­tać chcia­łem o wszyst­ko Al­ber­ta, oka­za­ło się, że wcze­snym ran­kiem wy­je­chał do mia­sta po towar. Jego oj­ciec, nic wię­cej po­wie­dzieć nie chciał i szyb­ko wró­cił do swych zajęć.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 26 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Karcz­marz, choć su­mien­nie speł­nia swe obo­wiąz­ki wzglę­dem mnie i moich kom­pa­nów, dalej mil­czy jak za­klę­ty i nijak nie je­stem w sta­nie na­mó­wić go na ja­kie­kol­wiek zwie­rze­nia. Kiedy zaś spoj­rzeć mu w oczy, zda się, że ukry­wa w nich wiel­ki smu­tek, któ­re­go przy­czyn nie je­stem w sta­nie do­ciec. Al­bert nie wró­cił jesz­cze z mia­sta. Nic w tym dziw­ne­go. Młody chło­pak i po­trze­ba mu uciech, a tych we wsi oj­czy­stej ma jak na le­kar­stwo.

 

Stała się dziś jed­nak rzecz waż­niej­sza. Gdy słoń­ce cho­wa­ło się już na za­cho­dzie, bar­wiąc niebo czer­wie­nią, znów mo­głem uj­rzeć Hanne. Mą pięk­ną panią, kró­lew­nę naj­cud­niej­szą. Zła­pa­łem ją za rękę i po­cią­gną­łem za młyn, gdy wra­ca­ła znad rzeki. W dwóch sło­wach jeno mu­sia­łem jej wy­znać, jaką strza­łą mnie Kupid na­zna­czył, bo zaraz ktoś mógł nas zo­ba­czyć razem. Dziew­czy­na wska­za­ła mi tylko, szyb­kim ru­chem ręki, chatę pod lasem, hen za go­spo­dą i szep­nę­ła: „jutro, o zmro­ku”. Zaraz potem wy­rwa­ła swe drob­ne ramię z mo­je­go uści­sku i po­bie­gła do domu. Hanne – naj­słod­sza pta­szy­no, Ty jedna da­jesz mi wiarę, że na tym świe­cie, choć upa­dłym, można jesz­cze za­znać pięk­na. Z drże­niem ręki od­kła­dam dziś pióro cze­ka­jąc na ju­trzej­szy dzień.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 27 sierp­nia roku Pań­skie­go 1638

 

Tylko obo­wiąz­kiem wobec tego dzien­ni­ka, zmu­szam się do pi­sa­nia. Może prze­la­nie na pa­pier ostat­nich wy­da­rzeń od­su­nie ode mnie roz­pacz. Ranek wstał dziś wy­raź­nie chłod­niej­szy. Znać było, że je­sień zbli­ża się już szyb­ki­mi kro­ka­mi. Drze­wa tracą zie­leń i liści do wsi za­wie­wa coraz wię­cej. W samym wie­trze po­czuć już można głęb­szy od­dech gór­skich mro­zów. Nic to dla mnie jed­nak nie zna­czy­ło, gdym cały dzień cze­kał tylko na mo­ment, kiedy tar­cza sło­necz­na skry­je się za la­sa­mi. Hanne, moja naj­słod­sza Hanne. Już ją wi­dzia­łem w my­ślach, zanim do­tar­łem do umó­wio­ne­go miej­sca. Chata pod lasem, którą wska­za­ła mi wczo­raj, stała widać pusta od wielu lat. Krzy­wo przy­cię­te drzwi ude­rza­ły o fra­mu­gę stu­ka­jąc i trzesz­cząc na wie­trze. Nie li­cząc tych upior­nych dźwię­ków, wokół było cicho. Cha­łu­pa stała na wzgó­rzu prze­ciw­le­głym do klasz­tor­ne­go i widać stąd było całą wieś. W oknach domów mi­go­ta­ły już świa­tła lamp i świec. W jed­nej krót­kiej chwi­li ogar­nął mnie dziw­ny strach. Pa­ni­ka nie­mal tak ogrom­na, że choć do teraz nie je­stem świa­dom jej źró­dła, tylko silna wola ofi­ce­ra spra­wi­ła, że nie rzu­ci­łem się bie­giem przez mrocz­ny las, zo­sta­wia­jąc za sobą Hanne, swych to­wa­rzy­szy i całą tę dziw­ną do­li­nę…

Cze­ka­łem długo, i słoń­ce skry­ło się już dawno za ho­ry­zon­tem zo­sta­wia­jąc mnie sa­me­go w gę­stej, lep­kiej ciem­no­ści. Moja Hanne. Moja ra­dość i na­dzie­ja na szczę­śli­we życie nie po­ja­wi­ła się. Jakże okrut­nie za­kpi­ła z mej mi­ło­ści! Czy śmia­ła się teraz z głu­pie­go żoł­nie­rza, sie­dząc przy oj­cow­skim stole? A może nie przy­by­ła nie z wła­snej winy? Jeden jest tylko spo­sób, by się tego do­wie­dzieć. Jutro od­szu­kam uko­cha­ną i niech mi Bóg miły, upro­wa­dzę ze wsi, jeśli to je­dy­ny spo­sób na to byśmy byli razem. Wiem, że tego chce! Wi­dzia­łem to w jej oczach!

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, 1 wrze­śnia roku Pań­skie­go 1638

 

Im dłu­żej sie­dzi­my w tej prze­klę­tej wsi, tym bar­dziej chyba po­pa­dam w ot­chłań sza­leń­stwa! Pięć dni szu­ka­łem mojej dro­giej Hanne. Pięć dni! Nie omiesz­ka­łem, nie ba­cząc już na wszyst­ko, spy­tać o córkę sa­me­go soł­ty­sa, Lu­ca­sa Muira. On jed­nak, stwier­dził, że córkę, ow­szem, po­sia­dał, ale zmar­ła dawno i pro­sił, choć była to proś­ba nie zno­szą­ca sprze­ci­wu, żeby nie nad­wy­rę­żać jego go­ści­ny i nie roz­dra­py­wać sta­rych ran. To­wa­rzy­sze moi po­grą­ży­li się z nudów w pi­jań­stwie i na żadną ich pomoc nie mo­głem li­czyć, lu­dzie zaś sta­wa­li się coraz mniej przy­jaź­ni i cier­pli­wi wobec nas. Po­wie­trze we wsi sta­wa­ło się cięż­kie i kon­flikt wi­siał w po­wie­trzu.

 

Miesz­kań­cy mil­czą. Karcz­marz burk­nął tylko raz, że córkę soł­ty­sa pa­mię­ta le­d­wie, bo już wiele żniw mi­nę­ło, odkąd bie­dac­two po­mar­ło, alem ją prze­cież żywą wi­dział kilka za­le­d­wie dni temu! Na py­ta­nie o syna, za­ła­mał ręce i po­wie­dział, że Al­bert za­trzy­mał się u ro­dzi­ny w mie­ście na dłuż­szy czas, bo mu tam spra­wy zle­cił do za­ła­twie­nia z sio­strą swo­jej żony.

 

Zgro­za, zgro­za i sza­leń­stwo wkra­da mi się w umysł, tak jak je­sien­ne desz­cze i zimne dni coraz zu­chwa­lej wkra­da­ją się do tej prze­klę­tej wsi!

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, dnia 2 wrze­śnia 1638 roku

 

Dzień wstał szary i po­nu­ry. Niebo obe­rwa­ło się tuż nad ranem i nie­usta­ją­ca ulewa sma­ga­ła całą do­li­nę nie­mal do sa­me­go wie­czo­ra. Lu­dzie po­cho­wa­li się po cha­tach, nie wy­ściu­bia­jąc nosa za próg. Moi to­wa­rzy­sze, zło­że­ni nie­mo­cą po ko­lej­nej pi­ja­ty­ce nie opusz­cza­li go­spo­dy już od dawna, więc sam po­sta­no­wi­łem ro­zej­rzeć się raz jesz­cze po osa­dzie.

 

Idąc na pół­noc, błot­ni­stą drogą, dojść można było do sze­ro­kich pól, za­la­nych dziś desz­czem i po­sęp­nych. Lasy roz­cho­dzi­ły się tutaj, dając moż­li­wość ob­sie­wu więk­szych nieco te­re­nów. Po wschod­niej stro­nie, gdzie za do­mo­stwa­mi, rów­no­le­gle do drogi, pły­nę­ła mała rze­czuł­ka, w za­głę­bie­niu łąki roz­le­wał się staw. Ba­gni­sty nieco i mętny, o tej porze roku, do­dat­ko­wo po­kry­ty był jesz­cze war­stwą gni­ją­cych liści. Nad sta­wem gó­ro­wał mały drew­nia­ny ko­ściół, z po­je­dyn­czą wie­życz­ką, do niego zaś przy­tu­lo­ny był cmen­tarz, bar­dzo za­nie­dba­ny i za­ro­śnię­ty blusz­czem. Kiedy pa­trzy­łem na stare na­grob­ki i prze­chy­lo­ne krzy­że, dreszcz jakiś prze­szedł mnie po ple­cach.

 

Wsze­dłem po­mię­dzy stare mo­gi­ły. Stru­mie­nie desz­czu wart­kim po­to­kiem spły­wa­ły mi z ka­pe­lu­sza. „Peter Stub­be – ry­marz”, gło­sił jeden z wy­tar­tych na­pi­sów na na­grob­kach. I dalej. „Hans i Berta Hes­swig”, „Mar­tin Neum”. Jesz­cze wiele in­nych. Nie mo­głem jed­nak oprzeć się wra­że­niu, że coś tu jest nie tak, jak być po­win­no. Że cze­goś bra­ku­je, choć niby wszyst­ko ma pozór nor­mal­no­ści. Okry­łem się szczel­niej płasz­czem i wy­sze­dłem na drogę. Sam ko­ściół wy­glą­dał na opusz­czo­ny. Za­pew­ne dla­te­go miesz­kań­cy uczest­ni­czy­li w pro­ce­sjach do opac­twa na wzgó­rzu, aby tam, w ka­pli­cy klasz­tor­nej uczest­ni­czyć w Eu­cha­ry­stiach.

 

Nie mogę wy­zbyć się nie­po­ko­ju. Od­czu­cia dziw­nej nie­uchron­no­ści zda­rzeń. Nawet teraz, gdy sie­dzę w przy­tul­nej kar­czem­nej izbie, a na pa­le­ni­sku strze­la ogień, mam wra­że­nie, że dzie­je się coś, w czym nie uczest­ni­czy­my, o czym nie wiemy, a co wpły­nie na nas wszyst­kich. Moi kom­pa­ni śmie­ją się i do­ka­zu­ją przy sto­łach, wy­na­gra­dza­jąc sobie ostat­nie spo­koj­niej­sze dni. Lada dzień opusz­cza­my wieś.

 

Frag­ment dzien­ni­ka ka­pi­ta­na Kurta Ja­no­sha

Klo­ster­berg, dnia 3 wrze­śnia roku Pań­skie­go 1638

 

Jakże mo­głem tego nie za­uwa­żyć! Jak mo­głem po­mi­nąć ten ważny szcze­gół! Cmen­tarz! Cze­goś było mi brak i teraz wiem już, co to było. Każdy na­gro­bek, każdy mi­ja­ny krzyż opa­trzo­ny był na­zwi­skiem i wie­kiem zmar­łe­go. Na całym cmen­ta­rzu nie leżał nikt kto miał­by mniej niż 25 lat. Al­bert mówił prze­cież o za­ra­zie, która wy­trze­bi­ła mło­dzież we wsi, zo­sta­wia­jąc za­le­d­wie kil­ko­ro dzie­cia­ków. W tym jego, córkę szew­ca, i moją cudną Hanne. Lecz od kilku dni nie wi­dzia­łem już ni­ko­go z nich. Coś dziw­ne­go dzia­ło przed na­szy­mi ocza­mi, a jed­nak dla całej mej kom­pa­nii po­zo­sta­wa­ło ta­jem­ni­cą. Gdy piszę te słowa noc gęst­nie­je już nad wsią, a na drogę znów wy­cho­dzą miesz­kań­cy z po­chod­nia­mi, by w peł­nym ciszy sku­pie­niu ru­szyć na wzgó­rze klasz­tor­ne swym po­nu­rym kon­duk­tem. Zbyt długo zwle­ka­łem z tym co trze­ba zro­bić, a tylko jedno miej­sce dać mi może od­po­wie­dzi, któ­rych szu­kam. Jeśli sam oj­ciec Ne­bi­ros nie wy­ja­śni mi, co się tutaj dzie­je, niech prze­klę­te bę­dzie to miej­sce, a ja wraz z nim!

 

+++

 

Kurt Ja­nosh wstał od­su­wa­jąc od sie­bie wiel­ką ławę. To­wa­rzy­sze spoj­rze­li na niego py­ta­ją­co.

– Co jest, Bre­slau? Wy­ru­sza­my? – Wer­ner Frie­drich wy­tarł pianę z wąsów i wy­szcze­rzył zęby.

Ka­pi­tan po­chy­lił się i oparł knyk­cie na dę­bo­wym bla­cie.

– Wy­ru­sza­my, bra­cia, ow­szem. Ale póki co, nie do Ba­wa­rii. Naj­pierw muszę do­wie­dzieć się, co jest nie tak z tym miej­scem. – Wska­zał pal­cem za okno. – Dla­cze­go lu­dzie mil­czą? Dla­cze­go po no­cach urzą­dza­ją te cho­ler­ne pro­ce­sje? Gdzie są mło­dzi, do dia­bła?! – Kurt rąb­nął pię­ścią w stół, aż pod­sko­czy­ły kufle. – Kto w Boga wie­rzy! Tar­na­va! Za mną!

 

Mie­nią­ca się po­chod­nia­mi pro­ce­sja wspi­na­ła się w ciszy po stro­mym zbo­czu, gdy sze­ściu męż­czyzn wy­szło z go­spo­dy i z ob­na­żo­ną bro­nią ru­szy­ło w kie­run­ku klasz­tor­ne­go wzgó­rza. Kurt pro­wa­dził to­wa­rzy­szy, raźno po­stę­pu­jąc na prze­dzie.

 

Od­dział na­jem­ni­ków szyb­ko do­go­nił kon­dukt i bez­ce­re­mo­nial­nie roz­py­cha­jąc się po­mię­dzy po­szcze­gól­ny­mi oso­ba­mi do­tarł do wrót klasz­to­ru. Dzier­żą­cy po­chod­nie lu­dzie byli jakby otę­pia­li, bez­wol­ni. W ich twa­rzach dało się wy­czy­tać nie­moc i jakąś nie­ludz­ką wręcz re­zy­gna­cję. Gdyby nie bi­ją­ca z nich roz­pacz, można by po­my­śleć, że są mar­twe. Ka­pi­tan ob­ró­cił się do zgro­ma­dzo­ne­go tłumu i wy­ce­lo­wał w jego kie­run­ku ostrze szpa­dy.

– Wszy­scy stać! – krzyk­nął Tar­na­va i lu­dzie za­trzy­ma­li się po­słusz­nie nie­mal w jed­nej chwi­li.

Wer­ner Frie­drich, pod­szedł do oku­tych dę­bo­wych wrót i rąb­nął w nie pię­ścią kilka razy. Nie­ru­cho­me oczy pąt­ni­ków od­bi­ja­ły pło­mie­nie trzy­ma­nych po­chod­ni.

 

Nie mi­nę­ła dłuż­sza chwi­la, gdy po dru­giej stro­nie dało się sły­szeć zdej­mo­wa­ny sko­bel i z prze­ra­ża­ją­cym skrzy­pie­niem drzwi roz­war­ły się na sze­ro­kość do­ro­słe­go męż­czy­zny.

W fur­cie po­ja­wił się sta­rzec. Nie­zbyt tęgi, ale sze­ro­kie ra­mio­na, które ry­so­wa­ły się pod skrom­nym mni­sim ha­bi­tem, do­bit­nie świad­czy­ły o tym, że nie­ob­ca jest mu praca fi­zycz­na. Reszt­ki si­wych wło­sów, oka­la­ją­cych ton­su­rę, ła­go­dzi­ły jego ob­li­cze, a błysz­czą­ce w ciem­no­ści oczy wska­zy­wa­ły na dużą in­te­li­gen­cję.

Mnich spoj­rzał na zgro­ma­dzo­ny za ple­ca­mi żoł­nie­rzy tłum i wy­cią­gnął otwar­tą dłoń w jego stro­nę, jakby chciał na­ka­zać lu­dziom, by za­cho­wa­li spo­kój i cier­pli­wość.

– Dobry wie­czór, señores. Je­stem oj­ciec Ne­bi­ros. – Głos był przy­ja­zny i opa­no­wa­ny. – Za­pra­szam, za­pra­szam! Długo ka­za­li­ście na sie­bie cze­kać.

 

+++

 

Frag­ment dzien­ni­ka Wil­hel­ma Gal­le­na

22 paź­dzier­ni­ka 1889 roku, Klo­ster­berg, Al­za­cja, Niem­cy

 

Jest późny ranek. Po wczo­raj­szym ulew­nym desz­czu nie ma ani śladu. Dzień wstał po­god­ny i sło­necz­ny. Karcz­ma, w któ­rej się za­trzy­ma­łem jest czy­sta i ogrza­na, więc noc mi­nę­ła mi spo­koj­nie. Z okien izby, którą zajmuję widzę głów­ną drogę wsi. Wozy z wolna to­czą­ce się po roz­mię­kłym, gli­nia­stym bło­cie. Za­pa­chy z dołu, z kuch­ni, mie­sza­ją się z wonią pa­lo­ne­go drew­na i wil­got­nych liści, który przy­no­si z lasu cie­pły wiatr. Idyl­la. Tylko ciem­na syl­wet­ka sta­re­go klasz­to­ru na wzgó­rzu, spra­wia nieco po­sęp­ne wra­że­nie. Poza tym, wy­da­je mi się, że moje przy­by­cie jest przy­czy­ną dziw­ne­go po­ru­sze­nia wśród miesz­kań­ców. Po wczo­raj­szej po­dró­ży je­stem dość zmę­czo­ny, dla­te­go po­pro­si­łem go­spo­dy­nię o przy­go­to­wa­nie mi śnia­da­nia do izby. Teraz, wdy­cha­jąc aro­mat moc­nej, czar­nej kawy i sera Bro­uere, spo­czy­wa­ją­ce­go na ta­le­rzu obok jajek i szyn­ki czuję, że wra­ca­ją mi siły.

Plan na dziś: Ro­zej­rzeć się tro­chę po wsi. Po­py­tać. Może ktoś sły­szał hi­sto­rię o ka­pi­ta­nie Ja­no­shu, może wie coś, co mo­gło­by mnie na­pro­wa­dzić na ślad jego kom­pa­nii. Zajmę się tym zaraz po śnia­da­niu.

 

Frag­ment dzien­ni­ka Wil­hel­ma Gal­le­na

23 paź­dzier­ni­ka 1889 roku, Klo­ster­berg, Al­za­cja, Niem­cy

 

Z tego, co zdą­ży­łem się zo­rien­to­wać wczo­raj­sze­go dnia, wieś jest bar­dzo mała, od­izo­lo­wa­na od in­nych. Dla­te­go za­pew­ne tak trud­no było mi tu tra­fić. Jed­nak to do­brze. W tak ma­łych spo­łecz­no­ściach nie dzie­je się zbyt wiele, kiedy więc ma miej­sce ja­kieś nie­spo­dzie­wa­ne zda­rze­nie, czę­sto dłu­żej żyje w lo­kal­nych opo­wie­ściach. Tak mi się przy­naj­mniej wy­da­wa­ło. Za­cze­pia­ni prze­ze mnie miesz­kań­cy są przy­jaź­ni, ale wy­glą­da­ją na dziw­nie pod­eks­cy­to­wa­nych moją obec­no­ścią. Na py­ta­nie o od­le­głą o ponad dwie­ście lat wojnę wzru­sza­ją ra­mio­na­mi, ale w oczach nie­któ­rych do­strze­gam jakiś nie­po­ko­ją­cy błysk. Oba­wiam się, że nikt nie pa­mię­ta opo­wie­ści z tam­tych cza­sów. Więk­szość radzi mi jed­nak udać się pro­sto do ojca Ben­ja­mi­na Sori, opata funk­cjo­nu­ją­ce­go na wzgó­rzu klasz­to­ru, aby do­wie­dzieć się cze­goś wię­cej. Nawet star­si miesz­kań­cy, mówią o nim, jakby żył tu całe wieki, po­mysł ten wy­da­je mi się więc nad­zwy­czaj tra­fio­ny. Jutro z sa­me­go rana za­pu­kam do wrót opac­twa.

 

+++

 

Klo­ster­berg, 24 paź­dzier­ni­ka 1889 roku

 

Wil­helm Gal­len za­rzu­cił na ramię skó­rza­ną torbę i pod­szedł do drzwi izby. Przy­sta­nął, wró­cił do stołu i po­rwał z ta­le­rza ostat­ni ka­wa­łek wy­bor­nej gło­wi­zny wie­przo­wej, za­pi­ja­jąc winem. Teraz był go­to­wy do wyj­ścia.

Słoń­ce stało już wy­so­ko, kiedy bi­blio­te­karz za­czy­nał wspi­nacz­kę na wzgó­rze. Cie­płe pro­mie­nie i świe­ży, pach­ną­cy wiatr sta­no­wi­ły praw­do­po­dob­nie ostat­ni od­dech lata przed na­dej­ściem mroź­nej zimy. Po kilku chwi­lach Wil­helm sta­nął przed furtą klasz­to­ru. Spoj­rzał w dół na senną mie­ści­nę. Młyn pra­co­wał spo­koj­nie, lu­dzie od­da­wa­li się co­dzien­nym obo­wiąz­kom, nie dzia­ło się nic szcze­gól­ne­go. Tylko in­stynkt pod­po­wia­dał mu, że miesz­kań­cy ob­ser­wu­ją każdy jego ruch.

 

+++

 

Oj­ciec Ben­ja­min Sori był star­szym ener­gicz­nym męż­czy­zną. Z uśmie­chem przy­wi­tał mło­de­go przy­by­sza, ale nie udało mu się ukryć pew­nej eks­cy­ta­cji, którą Gal­len ode­brał jako złą mo­ne­tę. Wło­ski na karku bi­blio­te­ka­rza zje­ży­ły się. Po­mi­mo życz­li­wo­ści, z jaką zo­stał przy­wi­ta­ny, coś wy­da­wa­ło się nie tak.

– Zatem. Jak mogę ci pomóc, mło­dzień­cze? – Opat wska­zał Wil­hel­mo­wi miej­sce, kiedy we­szli do jed­nej z klasz­tor­nych kom­nat. Su­ro­wość i nie naj­lep­szy stan tech­nicz­ny fa­sa­dy nie przy­go­to­wa­ły Gal­le­na na to, co zo­ba­czył w środ­ku. Ol­brzy­mie po­miesz­cze­nie to­nę­ło w pół­mro­ku, ale do­świe­tlo­ne było dwoma wiel­ki­mi kan­de­la­bra­mi sto­ją­cy­mi w na­roż­ni­kach. Na­prze­ciw wy­so­kie­go, go­tyc­kie­go okna stało ma­syw­ne, dę­bo­we biur­ko, zdo­bio­ne sce­na­mi z No­we­go Te­sta­men­tu. Za nim stał fotel z bar­dzo wy­so­kim opar­ciem, zwień­czo­nym prze­pięk­nie wy­ko­na­ny­mi kwia­to­na­mi. Po­środ­ku prze­ciw­le­głej ścia­ny, znaj­do­wał się gi­gan­tycz­ny ko­mi­nek. Teraz roz­pa­lo­ny i bu­cha­ją­cy przy­jem­nym cie­płem w kie­run­ku dwóch głę­bo­kich, drew­nia­nych krze­seł z pod­ło­kiet­ni­ka­mi. To wła­śnie jedno z nich wska­zał Gal­le­no­wi du­chow­ny.

Wil­helm usiadł przed ko­min­kiem i przy­jął od ojca Ben­ja­mi­na kie­li­szek wina.

– Pro­wa­dzę pewne śledz­two, ojcze opa­cie. Po­szu­ki­wa­nia, może bar­dziej… do­ty­czą one okre­su wojny trzy­dzie­sto­let­niej i za­pro­wa­dzi­ły mnie aż do wa­szej osady. – Wil­helm po­cią­gnął łyk wina – Dla­te­go był­bym nie­zmier­nie rad, gdyby oka­za­ło się, że oj­ciec jest w sta­nie udzie­lić od­po­wie­dzi, na kilka nur­tu­ją­cych mnie pytań.

Opat uśmiech­nął się po­błaż­li­we.

– Ro­zu­miem. Pytaj zatem.

– Otóż pra­cu­jąc jako bi­blio­te­karz w Ba­zy­lei, nie tak dawno na­tkną­łem się na ar­cy­cie­ka­wy rę­ko­pis. Był to dwu­stu­pięć­dzie­się­cio­let­ni dzien­nik ka­pi­ta­na na­jem­ni­ków w armii księ­cia Sa­vel­lo, ope­ru­ją­ce­go na tu­tej­szych te­re­nach. Za­cho­wa­ny w dość do­brym sta­nie tomik wska­zu­je, że po klę­sce, któ­rej do­świad­czy­ły woj­ska ka­to­lic­kie w bi­twie pod Wit­ten­we­ier, po dru­giej stro­nie Renu, ka­pi­tan wraz z nie­do­bit­ka­mi swego od­dzia­łu ru­szył na za­chód i pod ko­niec lata ty­siąc sześć­set trzy­dzie­ste­go ósme­go roku, za­szył się w wa­szej wsi, ucie­ka­jąc przed po­ści­giem… – Gal­len dopił resz­tę wina i od­sta­wił kie­li­szek. Opat po­ki­wał w za­my­śle­niu głową na­peł­nia­jąc go po­now­nie.

– …Dzien­nik, o któ­rym wspo­mnia­łem ojcu – kon­ty­nu­ował bi­blio­te­karz – koń­czy się dość nie­spo­dzie­wa­nie, kiedy ka­pi­tan Ja­nosh, tak bo­wiem brzmia­ło jego na­zwi­sko, zde­cy­do­wał udać się do klasz­to­ru, aby uzy­skać wy­ja­śnie­nia pew­nych drę­czą­cych go wąt­pli­wo­ści.

 

Zu­peł­nie jak ja teraz, po­my­ślał Gal­len i po­czuł więk­szy jesz­cze nie­po­kój, niż w chwi­li przy­by­cia do klasz­to­ru.

Oj­ciec Ben­ja­min Sori uśmiech­nął się po raz ko­lej­ny.

– Być może je­stem w sta­nie ci pomóc…

– Wil­hel­mie – do­koń­czył za niego Gal­len.

– Tak. Wil­hel­mie… Po­zwo­lisz jed­nak, że przy­nio­sę z ar­chi­wum pewne do­ku­men­ty.

Bi­blio­te­karz wstał i skło­nił się nisko.

– Będę nie­wy­mow­nie wdzięcz­ny, prze­wie­leb­ny.

 

+++

 

Cięż­kie drzwi uchy­li­ły się nieco i do kom­na­ty po­now­nie wszedł oj­ciec Ben­ja­min, trzy­ma­jąc pod ręką opraw­ne w skórę, nie­zbyt opa­słe to­misz­cze. Po­ło­żył je ostroż­nie na bla­cie i usiadł na­prze­ciw­ko bi­blio­te­ka­rza.

– Mu­sia­łem sobie przy­po­mnieć… – wy­szep­tał. Jego oczy błą­dzi­ły po po­sadz­ce.

– Słu­cham?

– Mu­sia­łem sobie przy­po­mnieć – po­wie­dział opat do­bit­niej i po­ło­żył dłoń na przy­nie­sio­nych do­ku­men­tach. – To stare dzie­je, ale prze­wer­to­wa­łem ar­chi­wum. Opo­wiem ci wszyst­ko, Wil­hel­mie, ale pod jed­nym wa­run­kiem.

Młody bi­blio­te­karz na­chy­lił się w stro­nę du­chow­ne­go.

– Do usług, ojcze opa­cie!

– Opo­wiem ci wszyst­ko, ale mu­sisz wy­słu­chać całej hi­sto­rii, tylko wtedy do­kład­nie zro­zu­miesz kon­tekst i to co się wtedy wy­da­rzy­ło, zgoda?

Gal­len przy­tak­nął gor­li­wie, wy­god­niej usa­do­wił się na krze­śle i ko­lej­ny raz się­gnął po kie­li­szek wina.

 

– Wi­dzisz… Nasze zgro­ma­dze­nie jest bar­dzo stare. Jego po­cząt­ki się­ga­ją czter­na­ste­go wieku. Kiedy Stary Kon­ty­nent zo­stał za­ata­ko­wa­ny przez czar­ną śmierć, sto­wa­rzy­sze­nia Be­gar­dów z Ni­der­lan­dów ru­szy­ły na po­łu­dnie ucie­ka­jąc przed za­ra­zą w bar­dziej nie­do­stęp­ne te­re­ny. Część z nich prze­kształ­ci­ła się w Zgro­ma­dze­nie Braci Alek­sja­nów i po wielu la­tach zy­ska­ła ak­cep­ta­cję ze stro­ny pa­pie­stwa, część zaś, jak my tutaj, za­czę­ła żyć wła­snym ży­ciem. Z dala od pro­ble­mów i trosk tego świa­ta. Z dala od hie­rar­chii na­rzu­ca­nej z Wa­ty­ka­nu, czy ja­kie­go­kol­wiek in­ne­go miej­sca na Ziemi.

– Oj­ciec wy­ba­czy, zda­wa­ło mi się, że klasz­tor jest tra­dy­cyj­nie rzym­sko­ka­to­lic­ki.

– Tra­dy­cyj­nie… – wzrok ojca Sori znów stał się tro­chę nie­obec­ny – tak. Tra­dy­cja jest dla nas bar­dzo ważna. Na pewno jed­nak zda­jesz sobie spra­wę z tego, Wil­hel­mie, że ist­nie­ją tra­dy­cje dużo star­sze niż Ko­ściół Ka­to­lic­ki. Czy wiesz na przy­kład, że góry w któ­rych leży nasza do­li­na, wzię­ły swą nazwę od cel­tyc­kie­go boga le­śnych ostę­pów Vo­se­gu­sa? No wła­śnie… Nie na­le­ży lekce sobie ważyć sta­rych tra­dy­cji i ry­tu­ałów, które po­zwa­la­ją je za­cho­wać.

Gal­len zmarsz­czył brwi, nie ro­zu­mie­jąc do czego zmie­rza opat.

– Cza­sa­mi bar­dzo trud­no za­cho­wać jest izo­la­cję od zła. W Klo­ster­ber­gu ta sztu­ka uda­wa­ła się przez setki lat, a wi­zy­ty osób z ze­wnątrz były dużą rzad­ko­ścią. Jedna z ta­kich wizyt fak­tycz­nie miała miej­sce w roku ty­siąc sześć­set trzy­dzie­stym ósmym. Opo­wiem ci o niej i o tym jakie miała kon­se­kwen­cje, ale mu­sisz wy­słu­chać tej hi­sto­rii do końca. Do sa­me­go końca.

Bi­blio­te­karz zwil­żył usta winem.

– Oczy­wi­ście – po­wie­dział.

 

+++

 

Klo­ster­berg, 3 wrze­śnia 1638 roku

 

Ka­pi­tan Kurt Ja­nosh ski­nął na swój od­dział i po chwi­li wszy­scy zna­leź­li się na klasz­tor­nych kruż­gan­kach.

– Oto resz­ta braci, nie zo­sta­ło nas już zbyt wielu. Za­le­d­wie dzie­wię­ciu łącz­nie ze mną. To brat Pur­san, brat Loray i brat Buer – opat wska­zał trzy za­kap­tu­rzo­ne po­sta­ci w czar­nych ha­bi­tach. Resz­ta przy­go­to­wu­je się do od­pra­wie­nia na­sze­go zwy­cza­jo­we­go ry­tu­ału.

Ja­nosh i po­zo­sta­li skło­ni­li się uprzej­mie za­kon­ni­kom.

Ry­tu­ału? – za­gad­nął ka­pi­tan. Oj­ciec Ne­bi­ros uśmiech­nął się.

– Za chwi­lę znaj­dzie­cie od­po­wie­dzi na wszyst­kie py­ta­nia – po­wie­dział i po­pro­wa­dził na­jem­ni­ków do ka­pi­tu­la­rza.

Sala była ob­szer­na, ale mrocz­na. Wiel­kie kan­de­la­bry i po­je­dyn­czo roz­sta­wio­ne świe­ce nie da­wa­ły wy­star­cza­ją­cej ilo­ści świa­tła i po­miesz­cze­nie, po­dob­nie jak cały klasz­tor, to­nę­ło w pół­mro­ku.

Opat wska­zał przy­by­szom ławę i po­pro­sił aby się roz­go­ści­li.

– Za­pew­ne zda­li­ście sobie już spra­wę, że nie­zbyt czę­sto go­ści­my tu ob­cych – za­czął. – Zu­peł­na izo­la­cja jest bar­dzo ważna dla na­szej spo­łecz­no­ści. Dzię­ki niej czu­je­my się bez­piecz­nie. Dzię­ki niej, zło ze­wnętrz­ne­go świa­ta nie prze­do­sta­je się do na­szej do­li­ny. Wojny, nie­szczę­ścia, epi­de­mie… Wio­ska, w któ­rej się znaj­du­je­cie za­ło­żo­na zo­sta­ła nie­mal trzy­sta lat temu, kiedy na całym kon­ty­nen­cie roz­pa­no­szy­ła się wiel­ka za­ra­za. Wi­dząc do ja­kie­go stanu czło­wiek do­pro­wa­dził dany mu świat, nasi po­przed­ni­cy po­sta­no­wi­li od­ciąć się od niego i żyć w zgo­dzie z tym, co ich ota­cza­ło. Tak po­wstał Klo­ster­berg. Wszyst­ko jed­nak ma swoją cenę…

Oj­ciec Ne­bi­ros pod­szedł do okna i wyj­rzał w noc. Ka­pi­tan spoj­rzał na Tar­na­vę i obaj in­stynk­tow­nie wy­ma­ca­li rę­ko­je­ści swych ra­pie­rów. Przez chwi­lę pa­no­wa­ła zu­peł­na cisza. Potem opat wes­tchnął i kon­ty­nu­ował opo­wieść sto­jąc ple­ca­mi do na­jem­ni­ków.

– Ceną za spo­kój Klo­ster­ber­gu jest pra­sta­ry ry­tu­ał, od­pra­wia­ny od wie­ków przez nasze zgro­ma­dze­nie. Bóg daje nam ochro­nę w za­mian za dowód mi­ło­ści swych owie­czek. Tym do­wo­dem mi­ło­ści jest ofia­ra. 

Opat ob­ró­cił się w kie­run­ku Kurta i jego żoł­nie­rzy.

– Ofia­ra, jaką mu­si­my po­nieść równa jest Abra­ha­mo­wej, który zło­żyć miał swego syna Iza­aka. Tak i my skła­da­my co jakiś czas córy i synów na­szej spo­łecz­no­ści, by do­stą­pić łaski Boga. W prze­ci­wień­stwie jed­nak do dro­gie­go Bogu Abra­ha­ma, na współ­cze­snych lu­dziach ciąży o wiele wię­cej grze­chów. Sama obiet­ni­ca po­słu­szeń­stwa już nie wy­star­cza i żaden Sa­ma­el nie po­ja­wia się by od­wieść nas od tego co ko­niecz­ne!

Kurt wstał. Jego wargi trzę­sły się w nie­wy­po­wie­dzia­nym gnie­wie.

– Mor­der­cy… – wy­szep­tał.

Oj­ciec Ne­bi­ros wbił swoje nie­ru­cho­me spoj­rze­nie w Ja­no­sha.

– Nie jest mor­der­cą ten, który za­dość czyni po­le­ce­niom Boga.

W tym mo­men­cie, w drzwiach ka­pi­tu­la­rza sta­nął jeden z braci.

– Wszyst­ko go­to­we, prze­wie­leb­ny ojcze opa­cie.

– Zatem pójdź­my. – Opat uśmiech­nął się wy­ro­zu­mia­le do oszo­ło­mio­nych hi­sto­rią na­jem­ni­ków. – Was rów­nież za­pra­szam, ko­cha­ni.

Ka­pi­tan i jego żoł­nie­rze, nie mogąc uwie­rzyć w to co wła­śnie usły­sze­li, nie­mal bez­wol­nie ru­szy­li za ojcem Ne­bi­ro­sem, wy­cho­dząc na klasz­tor­ny wi­ry­darz, który wi­dzie­li z kruż­gan­ków. Do­pie­ro teraz uj­rze­li, że w prze­ci­wień­stwie do in­nych klasz­to­rów, na jego środ­ku nie mie­ści się fon­tan­na ani stud­nia, lecz duży ka­mien­ny oł­tarz. Resz­ta braci zgro­ma­dzo­na już była wokół niego. Stali nie­ru­cho­mo z po­chod­nia­mi, z wolna in­to­nu­jąc jakąś ła­ciń­ską mo­dli­twę. Na­jem­ni­cy sta­nę­li, nie wie­dząc, co po­cząć, tylko ka­pi­tan pod­szedł bli­żej, wi­dząc, że na oł­ta­rzu leży jakaś po­stać. Blask pło­mie­ni peł­zał po bia­łej sza­cie, w którą była ubra­na.

Ka­pi­tan pod­szedł jesz­cze bli­żej i za­marł. Na wiel­kim rzeź­bio­nym stole ofiar­nym le­ża­ła Hanne!

– Bra­cie Bael, pora wpu­ścić piel­grzy­mów – roz­ka­zał opat. Wy­wo­ła­ny za­kon­nik skło­nił się lekko i ru­szył w kie­run­ku furty klasz­tor­nej.

– Mor­der­cy! – Tym razem już wy­krzyk­nął Kurt. – Tar­na­va! Po­wstrzy­maj go! – Roz­ka­zał.

Polak pod­biegł do mni­cha i z całym im­pe­tem po­pchnął go w plecy prze­wra­ca­jąc na zie­mię.

– Jeden ruch, kun­dlu, i przy­szpi­lę cię tu na stałe – wy­ce­dził.

Wszy­scy żoł­nie­rze jak jeden mąż wy­cią­gnę­li broń. Bra­cia wstrzy­ma­li in­kan­ta­cję i od­su­nę­li się od oł­ta­rza, kiedy ka­pi­tan pod­biegł do le­żą­cej na nim dziew­czy­ny. Wy­glą­da­ła jakby spała. Jej twarz była spo­koj­na i nie­obec­na, oczy za­mknię­te. Do­tknął jej po­licz­ka.

– Jest znie­czu­lo­na – roz­legł się z tyłu wy­raź­ny głos opata. – Nie je­ste­śmy bar­ba­rzyń­ski­mi po­ga­na­mi.

Oczy ka­pi­ta­na za­pło­nę­ły gnie­wem.

– Ty psie! Ty mor­der­co! – Ja­nosh wrzał ze zło­ści. Po­zo­sta­li cze­ka­li w bez­ru­chu na to, co się wy­da­rzy. Od stro­ny klasz­tor­nej furty roz­le­gło się dud­nie­nie. Miesz­kań­cy cze­ka­ją­cy na ze­wnątrz, za­nie­po­ko­je­ni krzy­ka­mi, po­sta­no­wi­li wejść siłą.

I nagle jeden błysk myśli zadecydował o wszystkim.

Kurt spoj­rzał na po­stać Ne­bi­ro­sa, który zbli­żył się do oł­ta­rza i zna­lazł w kręgu świa­tła rzu­ca­ne­go przez po­chod­nie. W jego opusz­czo­nej pra­wej ręce do­strzegł nóż. Zwy­czaj­ny nóż, jaki służy do uboju bydła. Wy­obra­ził sobie mi­mo­wol­nie, jak jego ostrze prze­ci­na gład­kie, białe gar­dło Hanne i coś w nim pękło. Ki­piąc gnie­wem pod­szedł do opata i jed­nym zwin­nym ru­chem wbił mu ra­pier w brzuch, aż po obłę­ki.

– Niech to bę­dzie twoja ofia­ra, oj­czul­ku – wy­szep­tał do ucha ko­na­ją­ce­go. – Jakoś za­ła­twię to potem z Bo­giem.

Na­jem­ni­cy spoj­rze­li na swo­je­go do­wód­cę. Wy­star­czy­ło lek­kie ski­nie­nie głowy i w wi­ry­da­rzu za­czę­ła się rzeź.

Żaden z za­kon­ni­ków nie uciekł przed gnie­wem psów wojny tam­tej nocy.

Ko­lej­ny huk od stro­ny bramy wy­rwał Kurta z za­my­śle­nia.

– Tar­na­va! Otwórz lu­dziom bramę. Czas ob­wie­ścić dobrą no­wi­nę. Ko­niec z ter­ro­rem!

Ka­pi­tan na­chy­lił się nad Hanne i ujął jej twarz w za­krwa­wio­ne dło­nie.

– Hanne, kwia­tusz­ku. Hanne, obudź się naj­mil­sza. – Drżą­cą ręką od­gar­niał ko­smy­ki wło­sów z jej czoła. Po­wie­ki dziew­czy­ny drgnę­ły.

– Bre­slau! – Jeden z żoł­nie­rzy chwy­cił ka­pi­ta­na za ramię. – Bre­slau do dia­bła! – Po­trzą­snął swym do­wód­cą moc­niej i drugą ręką wska­zał mu scenę po dru­giej stro­nie wi­ry­da­rza.

 

Wzdłuż kruż­gan­ków stał tłum. Miesz­kań­cy wsi, trzy­ma­jąc po­chod­nie, spo­glą­da­li na to, co stało się przed kil­ko­ma mi­nu­ta­mi. Ciała za­kon­ni­ków po­roz­rzu­ca­ne w nie­ła­dzie, za­krwa­wio­ne i zma­sa­kro­wa­ne.

Kurt Ja­nosh wy­pro­sto­wał się i zro­bił w ich kie­run­ku kilka kro­ków.

– Nie mu­si­cie się już lękać, lu­dzie. Wasi cie­mięż­cy nie żyją! Nikt nie zmusi was już do od­da­nia wła­snych synów i córek!

Cisza, która pa­no­wa­ła w klasz­to­rze była zło­wro­ga. Ka­pi­tan ro­zej­rzał się po tłu­mie. Tar­na­vy nie było wśród nich. Twa­rze ludzi były nie­ru­cho­me. Za­cię­te. Nie zna­lazł w nich wy­ra­zu ulgi czy wdzięcz­no­ści. Je­dy­nie żal, prze­ra­że­nie i na­ra­sta­ją­cą z wolna nie­na­wiść..

– Dla­cze­go…? – zdo­łał wy­szep­tać Ja­nosh, zanim tłum ru­szył na za­sko­czo­nych żoł­nie­rzy.

Można po­wie­dzieć, że drugi akt rzezi, która od­by­ła się tej nocy w klasz­to­rze był jesz­cze gor­szy od po­przed­niej. Zszo­ko­wa­ni na­jem­ni­cy nie zdą­ży­li ock­nąć się i sta­wić oporu wiel­kiej ciż­bie, kiedy ta w szale do­pa­dła ich i obez­wład­ni­ła. Miesz­kań­cy wsi nie mieli broni, roz­szar­py­wa­li więc na­jem­ni­ków go­ły­mi rę­ka­mi, ni­czym szma­cia­ne lalki.

Kurt wierz­gał i wrzesz­czał trzy­ma­ny przez sze­ściu wie­śnia­ków. Zdo­łał ob­ró­cić jesz­cze głowę i spoj­rzeć na Hanne, zanim dwóch ko­lej­nych ode­rwa­ło mu ją od ra­mion.

 

+++

 

Wer­ner Frie­drich nie po­czu­wał się do lo­jal­no­ści wzglę­dem swo­je­go od­dzia­łu do tego stop­nia, aby sta­rać się mu pomóc w ta­kiej sy­tu­acji. Z ser­cem w prze­ły­ku cof­nął się do jed­nej z cel i roz­trza­sku­jąc okno wy­padł na ze­wnątrz klasz­to­ru. Zbiegł szyb­ko do opu­sto­sza­łej wsi i wpadł do karcz­my. Po­zbie­rał kilka naj­waż­niej­szych rze­czy, co rusz spo­glą­da­jąc, czy ktoś go nie goni. Osta­tecz­nie było kwe­stią czasu, aż ktoś po­li­czy, że z roz­szar­pa­nych, zma­sa­kro­wa­nych zwłok można zło­żyć tylko pięć tru­pów, a nie sześć.

Wyj­rzał ostroż­nie przez okno, ale na ze­wnątrz nie dzia­ło się nic. Spoj­rzał na stół i w ostat­niej chwi­li zgar­nął do torby le­żą­cy na nim dzien­nik ka­pi­ta­na. Potem ru­szył do staj­ni.

Gdy wy­jeż­dżał w chłod­ną noc, za­głę­bia­jąc się w las, nie sły­szał już krzy­ków mor­do­wa­nych kom­pa­nów.

 

+++

 

Klo­ster­berg, 24 paź­dzier­ni­ka 1889 roku

 

Ben­ja­min Sori skoń­czył swoją opo­wieść i w kom­na­cie za­le­gła cisza. Wil­helm od­sta­wił pusty kie­li­szek po winie. Przez dłuż­szą chwi­lę wpa­try­wał się w po­sadz­kę.

– Ta hi­sto­ria… jest nie­wia­ry­god­na… – uniósł wzrok i spoj­rzał opa­to­wi w oczy. Tam­ten wpa­try­wał się w niego już od dłuż­szej chwi­li. Po jego ustach błą­dził dziw­ny gry­mas za­do­wo­le­nia.

Wil­helm pró­bo­wał wstać, ale za­krę­ci­ło mu się w gło­wie. Kątem oka do­strzegł, że nie są już w kom­na­cie sami. Przy drzwiach stało trzech braci za­kon­nych. Nie­ru­cho­mo. Spoj­rzał na nich i na opata. Teraz uśmiech So­rie­go wy­da­wał mu się ewi­dent­nie zło­wiesz­czy.

– Nie­moż­li­we… – wy­szep­tał roz­ko­ja­rzo­ny. – Cena izo­la­cji… Wieś na od­lu­dziu… ofia­ra z mło­dych…

Ofia­ra z mło­dych.

Po­de­rwał głowę w na­głym olśnie­niu. Spoj­rzał na pusty kie­li­szek, ale obraz roz­mył mu się przed ocza­mi.

– Chry­ste! – Głowa Wil­hel­ma sta­wa­ła się coraz cięż­sza. Ostat­kiem sił zmu­sił się by wstać. Usły­szał głosy. Jakby od­da­lo­ne. „Trzy­maj­cie go!”

Zo­stał wy­pro­wa­dzo­ny z kom­na­ty i chwi­lę potem ośle­pi­ło go ostre świa­tło. „Ostroż­nie!” Do­szedł go ko­lej­ny głos. Sku­pia­jąc wzrok reszt­ką sił, zo­rien­to­wał się, że jest w wi­ry­da­rzu. Na środ­ku prze­strzen­ne­go placu stał duży ka­mien­ny oł­tarz. „Po­łóż­cie go, teraz!” usły­szał i stra­cił przy­tom­ność.

 

+++

 

Col­mar, Szpi­tal Miej­ski, 2 li­sto­pa­da 1889 roku

 

– Do­brze, że się pan budzi, sza­now­ny panie. Za­czy­na­li­śmy się już nie­po­ko­ić.

Wil­helm otwo­rzył oczy i ro­zej­rzał się po po­miesz­cze­niu. Sala była jasna, z du­ży­mi okna­mi. Na ze­wnątrz był dzień. Przy jego łóżku sie­dział pulch­ny je­go­mość w bia­łym far­tu­chu.

– Je­stem dok­tor Jo­hann Kreuz, pry­ma­riusz szpi­ta­la miej­skie­go w Col­ma­rze.– Je­go­mość uśmiech­nął się spod wy­po­ma­do­wa­ne­go wąsa i się­gnął ręką, żeby po­pra­wić mo­nokl.

– Nie było z panem kon­tak­tu przez kilka dni, odkąd pana zna­le­zio­no.

Wil­helm prze­krzy­wił głowę na po­dusz­ce i spoj­rzał na swo­je­go roz­mów­cę. Kark pękał mu z bólu.

– Zna­le­zio­no…?

– No tak! Zna­leź­li pana my­śli­wi. Leżał pan w lesie, kil­ka­na­ście ki­lo­me­trów stąd. Zzięb­nię­ty, oszo­ło­mio­ny.

„Trzy­maj­cie go!”

– Bre­dził pan w ma­li­gnie jesz­cze po do­tar­ciu do szpi­ta­la.

„Ostroż­nie”, „Po­łóż­cie go, teraz!”

Wil­helm po­czuł w gło­wie pul­su­ją­cy ból i ści­snął skro­nie dłoń­mi.

– Jezu… – wy­szep­tał. – A Klasz­tor w Klo­ster­ber­gu. Opat Sori?

– Prze­pra­szam? – dok­tor był wy­raź­nie za­kło­po­ta­ny.

– Klasz­tor! W Klo­ster­ber­gu! Tam po­je­cha­łem! – Wy­krzyk­nął nie­spo­dzie­wa­nie Gal­len.

Dok­tor Kreuz spoj­rzał z za­in­te­re­so­wa­niem na swo­je­go pa­cjen­ta i uśmiech­nął się sze­ro­ko.

– Aaa! A po cóż pan ła­ska­wy miał­by tam je­chać?

– Jak to? – bi­blio­te­karz był coraz bar­dziej za­gu­bio­ny.

Dok­tor Kreuz po­kle­pał Wil­hel­ma po ra­mie­niu

– Pro­szę wy­po­cząć, cie­szę się, że wraca pan do świa­ta ży­wych, panie…

– Gal­len. Wil­helm Gal­len.

– Bar­dzo mi miło. – Le­karz wstał i ru­szył po­wo­li do drzwi.

– Dok­to­rze…

– Słu­cham, panie Gal­len.

– Dla­cze­go nie miał­bym je­chać do klasz­to­ru w Klo­ster­ber­gu?

Jo­hann Kreuz pod­krę­cił wąsa i zła­pał się dum­nie pod boki.

– Wie pan, panie Gal­len, mamy tutaj w oko­li­cy cie­kaw­sze ruiny od po­zo­sta­ło­ści tam­tej­sze­go klasz­to­ru. Ma pan szczę­ście, w wol­nych chwi­lach pa­sjo­nu­ję się hi­sto­rią tu­tej­szych te­re­nów. Tych wol­nych chwil nie mam oczy­wi­ście zbyt wiele, roz­dzie­la­jąc czas, po­mię­dzy pracę i ro­dzi­nę…

– Ruiny, po­wie­dział pan… – prze­rwał dok­to­ro­wi Wil­helm.

– No tak, ruiny – po­wtó­rzył znie­cier­pli­wio­ny le­karz. Klasz­tor w Klo­ster­ber­gu spło­nął jesz­cze w trak­cie wojen pro­wa­dzo­nych przez Ka­ro­la Zu­chwa­łe­go, w dru­giej po­ło­wie pięt­na­ste­go wieku.

Bi­blio­te­karz ob­ró­cił głowę w drugą stro­nę i za­nie­mó­wił.

– No tak… pro­szę wy­po­cząć, jak mó­wi­łem. Spraw­dzę nie­ba­wem, jak się pan miewa, panie Gal­len.

Za oknem, w które pa­trzył Wil­helm, je­sien­ny wiatr po­ru­szał zło­ci­sty­mi ko­ro­na­mi drzew. Był pięk­ny li­sto­pa­do­wy dzień.

 

***