Kto pokocha robala?

Niby wiadomo, że fantastyka to nie tylko stada pijanych krasnoludów, niedomytych orków, wychudzonych elfów czy smoków posłusznych tlenionym pięknościom, ale łatwo ostatnio o tym zapomnieć. Fantastyka to wyobraźnia, która nie zna granic. Światów do wymyślenia pozostało tyle, co łez w oceanie, choć większość pisarzy sięga uparcie po to, co już zostało opisane. Na szczęście zdarzają się wyjątki. China Miéville pootwierał szeroko okna i nawet ja – sceptyczny nowościom wielbiciel Tolkiena – poczułem ten powiew świeżości.

Wszędzie dobrze, ale u siebie kima mi się najlepiej. W gościach przemieniam się w rannego ptaszka. I tak też było i tym razem. Zszedłem o świcie po drewnianych, skrzypiących schodach, w poszukiwaniu paru pomarańczy wyciśniętych do kartonika. Tym razem znalazłem jabłka i regał z Ikei, a w nim – oprócz znanych każdemu bibliofilowi klasyków – portalową zielenią kusił mnie gruby grzbiet „Dworca Perdido”.

Kto rano wstaje, ten nadrabia zaległości! Pomyślałem i sięgnąłem po szmaragdowe tomiszcze. Dukaj, Lem, Tolkien i Dostojewski rządzili na wyższych półkach. Znany mi gust gospodarza gwarantował literacką ucztę. Oczekiwałem czegoś więcej niż wampirzych sag czy tysięcy stron o nieletnich Anglikach pędzących za zniczem na miotle.

Tytuł przyciągnął moją uwagę nie mniej niż skórzany fotel, a mała wskazówka zaczynała codzienną wspinaczkę po tarczy ściennego zegara. Okładkowa grafika nabiera większego sensu dopiero po przeczytaniu pierwszych paru stron książki, wciąż odbiegając klasą od samego tekstu. Ogromne miasto, futurystyczne budynki, latające pojazdy i ogólny syf. Dla mnie bomba! Przynajmniej na parę chwil wyrwę się z tej uśpionej prowincji.

Otwieram papierowe drzwi do Bas-Lag – świata, w którym toczy się powieść – lądując w samym środku metropolii Nowy Crobuzon, a po paru kolejnych akapitach w ciepłej sypialni Lin – pół kobiety, pół robala – należącej do rasy Kheprich. Od teraz nazywam się Isaac Dan der Grimnebulim, jestem człowiekiem, naukowcem i partnerem… owada? Kochamy się nie tylko romantycznie, choć musimy kryć się z tym uczuciem. W naszym multikulturowym mieście najtrudniej o tolerancję.

Moja wybranka jest uzdolnioną artystką, która ze śliny barwionej sokiem z jagód khepri tworzy prawdziwe arcydzieła. Zbuntowana i na swój sposób piękna dziewczyna, unikająca kopulacji z żyjącymi jak robactwo samcami swojej rasy. Wyrwała się z getta, przywdziewając kobiece ubrania i zapachy. Wśród swoich wzbudza agresję i odrazę. We mnie pożądanie i miłość.

Nie jest jedyną artystką w okolicy. Innym rodzajem sztuki jest prze-tworzenie, czyli rzeźbienie w ludzkim ciele, wyposażanie w przedziwne mechaniczne dodatki. W ten oto sposób powstają najcudniejsze prostytutki, jakie widziała literatura, a lokali strzegą nie tylko gigantyczni ludzie-kaktusy – kolejna z interesujących ras – ale i pół mężczyźni, pół maszyny parowe.

To wszystko blaknie przy zdolnościach Vodyanoich – rasie obdarzonej błoniastymi dłońmi i żabimi nogami – zdolnej do tworzenia krótkotrwałych wodnych rzeźb, prawdopodobnie wykorzystujących przy tym energię krytyczną, której teorię badam. Prawdziwe wododzieła!

Warto napomknąć i o tym, co lata po brunatnym niebie. Mamy przydatnych Wyrmenów, nieufne Garudy z dalekiego Cymek i śmiertelnie niebezpieczne Ćmy, z których problemem władze miasta starają się szybko uporać, wciągając w to samego ambasadora piekieł i jednego z Tkaczy – rozumnego pająka, kontrolującego świat za pomocą efemerycznych nici. Za ostrą parę nożyc jest wstanie dopomóc burmistrzowi i jego świcie, o ile nie zechce ich wcześniej zabić, wkomponowując ciała w piękną według niego sieć.

To przeze mnie te potężne stwory wydostały się z klatek. Przyjąłem zlecenie od tajemniczego Yagharka wraz z sakiewką pełną złota. Powiedział mi, że jest „Zbyt Zbyt Abstrakcyjnym” i „niegodnym szacunku”, dlatego że dokonał „kradzieży wyboru drugiego stopnia z kompletnym nieposzanowaniem”. Nie mogłem mu nie pomóc! Przyjąłem zapłatę… Nie mam pojęcia, czego się wśród swoich dopuścił. Zaprzyjaźniliśmy się i reszta nie ma dla mnie większego znaczenia.

A teraz wszyscy możemy zginąć. Ćmy żywią się ludzką duszą, a na moją jedna z nich uparcie poluje. Przez przeszło sześćset stron będziemy uciekać i walczyć, a zakończenie zaskoczy Was wszystkich.

                                                                                                         ***

Niespełna trzydziestoletni Miéville – angielski pisarz, polityk i antropolog o wyglądzie Woodyego Harrelsona w „Urodzonych mordercach” – stworzył unikatową powieść, pełną barwnych postaci, zwrotów akcji i kwiecistego języka. Przy dzisiejszej tendencji do wszechobecnej łopatologii to nie powinno się udać! Według mnie mamy jednak do czynienia z dziełem wyznaczającym kierunek, w którym współczesna fantastyka powinna zmierzać, o ile już nie zmierza. Postawiłbym tę książkę na najwyższej półce.

Jaki powiew świeżości?! - krzykniecie, nazywając mnie ignorantem. Przecież mamy tu do czynienia z coraz popularniejszym New Weird – nawiązującym do samego Lovercrafta czy rodzimego Grabińskiego! I to nie wszystko. Są elementy noir, szczególnie widoczne przy opisach miasta, a wszystko z domieszką steampunku, gdzie elektronikę zastąpiono maszynami parowymi. A do urban fantasy – gatunku, w którym akcja rozgrywa się w wielkim mieście – nikogo nie trzeba przekonywać, zważając na poczytność Neila Gaimana i samego Terryego Pratchetta. Do jego Ankh-Morporkskich części kultowego Świata Dysku znalazłoby się więcej podobieństw, z jedną szansą na milion włącznie.

Dla mnie wspomniana świeżość kryje się w ucieczce od sztampowości i skłonności do dłużyzn. Nawet jeśli początek wybrednego czytelnika nie zachwyci, to z każdym przekartkowanym rozdziałem czuje się „rozpisanie” autora. Trochę nużący nadmiar początkowych porównań znika, akcja nabiera wyścigowego tempa, a napięcie wykładniczo wzrasta. Nowe Crobuzon nie śpi, w odróżnieniu od mojego irlandzkiego Callan.

Miéville dochodzi do rzadko spotykanej wiarygodności przy opisywaniu wzajemnych relacji bohaterów. Nie dumasz nad bezsensownym afektem Isaaca do Lin, lecz przejmujesz się ich problemami, a nawet wstydzisz się za nich, czytając o wymyślnych pieszczotach głowoodnóży. Spacerujecie razem po najobskurniejszych dzielnicach metropolii, z sercem na ramieniu wypatrując zagrożeń czyhających za każdym rogiem. A oni polezą niemal wszędzie, napędzani naukowymi ambicjami uczonego i nie mniejszym poczuciem winy.

„Dworca Perdido” nie da się przeczytać jednym tchem, ani też w jeden dzień. To nie jest tego rodzaju powieść. Fabuła wymaga największego skupienia i przemyśleń, inaczej łatwo się od tej książki „odbić”. Warto jest zwolnić i doczytać do ostatnich stron. Dla wytrwałych czeka literacka uczta. Na urzeczonych – kolejne pozycje autora z wielokrotnie nagradzanym „Miasto i miasto” na czele.

W lekturze nie pomógł mi sposób, w jaki książka została wydana. Bloki gęsto upchanego tekstu męczyły wzrok i zmuszały do częstych przerw. Wielkość czcionki wybrana została prawdopodobnie przez jakiegoś początkującego sadystę, przez co czytanie w komunikacji miejskiej odpada. Szkoda, że nie pokuszono się o większy format. Więcej tego typu problemów miałem tylko z Dukajowskim „Lodem”. To są właśnie chwile, gdy czytniki stawiam wyżej od papierowych książek.

Nie tylko to nie ułatwia czytania. Powieść naszpikowana jest postaciami przeróżnych ras i proweniencji. Nie sięgamy po lekką, łatwą i przyjemną lekturę. Autor serwuje nam wnikliwe opisy całych dzielnic Nowego Crobuzon, sięgających chmur budynków czy fizjologii Kheprich. Straszy nas wszędobylską, lecz nierzucającą się w oczy mieszkańców milicją i przedstawia aglomerację kontrolowaną od setek lat przez Parlament – budzący grozę zarówno wśród robotników, jak i wielorasowej artystycznej bohemy.

Wnikliwość, z jaką Miéville to robi zdumiewa czytelnika przyzwyczajonego do klasycznej fantastyki. Nie potrzeba zapachowych stron, by poczuć smród bijący od rzeki, od gnijących zwłok czy płonących ciał.

Nie jestem jedynym, na którym ta powieść zrobiła ogromne wrażenie. Książka zdobyła nagrodę Arhura C. Clarke’a, a także British Fantasy Award, o czym informują nas na okładce. Zresztą po pierwszą z nich Miélville sięgnął trzykrotnie, co świadczy o pisarskim kunszcie Anglika. A jeśli wciąż komuś mało, to na odwrocie do zakupu zachęca nas sam Jacek Dukaj, chwaląc wyobraźnię londyńskiego twórcy.

Niestety, zabrakło mi ostrzeżenia dla debiutujących powieściopisarzy, a powinno się takowe tam znaleźć. Przykładowo:

Uwaga! Może wywołać artystyczne kompleksy! Co najmniej na parę dni odciągnie Cię od pisania!

Zdaję sobie sprawę, że żółwim tempem dotarłem tam, gdzie większość z Was już pewnie była. Zawitałem do Nowego Crobuzon, gdzie – podobnie jak okaleczony Yagharek – postanowiłem pozostać trochę dłużej.

Być może skosztuję dreamshitu? O ile coś jeszcze pozostało na rynku …